Μουσικό κοχύλι 18.000 ετών

Βρισκόμαστε στην Παλαιολιθική Εποχή. Σε μια σπηλιά στη Νοτιοδυτική Γαλλία, μακριά από τη θάλασσα, ο ήλιος έχει αρχίσει να δύει. Οι κάτοικοι της σπηλιάς έχουν ανάψει φωτιά για να ζεσταθούν, ενώ από το εσωτερικό της ακούγεται ένας υπόκωφος ήχος. Ο ήχος αυτός δεν προέρχεται από το γρύλισμα κάποιου ζώου αλλά από ένα μουσικό όργανο κατασκευασμένο από τον άνθρωπο: ένα μουσικό κοχύλι.

Με το πέρασμα χιλιάδων χρόνων το κοχύλι αυτό θάβεται στο έδαφος του σπηλαίου και η ιστορία του σβήνεται. Το 1931 θα βρεθεί σε ανασκαφές και έκτοτε θα παραμείνει στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Τουλούζης στη Γαλλία. Μέχρι που πρόσφατα κάποιοι γάλλοι επιστήμονες θα αντιληφθούν ότι στην πραγματικότητα αυτό το κοχύλι δεν είναι ένα απλό κέλυφος, αλλά ένα μουσικό όργανο! Ας κάνουμε ένα ταξίδι στο χρονικό της ανακάλυψης.

Μια ιδιαίτερη σπηλιά…

Το κοχύλι που χρησιμοποιούνταν ως μουσικό όργανο Credit: Carole Fritz et al. 2021

Το 1931, κατά τη διάρκεια ανασκαφών στη σπηλιά Μαρσουλά στα Πυρηναία Ορη, 250 χιλιόμετρα μακριά από τον Ατλαντικό Ωκεανό, βρέθηκε ένα κοχύλι, η διάμετρος του οποίου φτάνει τα 31 εκατοστά. Εκείνη την εποχή οι ερευνητές αναγνώρισαν ότι το κοχύλι έχει μεγάλη αξία, αφού η παρουσία του σε μια σπηλιά τόσο μακρινή από τη θάλασσα δεν ήταν προφανής.

Ωστόσο δεν εντόπισαν καμία επεξεργασία από τον άνθρωπο, έτσι το εύρημα ταξινομήθηκε στις προθήκες του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Τουλούζης στη Γαλλία χωρίς περαιτέρω έρευνα. Στο μεταξύ οι επιστήμονες συνέχιζαν να μελετούν τη σπηλιά Μαρσουλά, η οποία είχε ανακαλυφθεί το 1897, αφού αποτελεί την πρώτη σπηλιά στην περιοχή η οποία περιέχει τοιχογραφίες αλλά και ανασκαφικά ευρήματα τα οποία παραπέμπουν στον Μαγδαλένιο Πολιτισμό, ο οποίος χρονολογικά τοποθετείται πριν από 11.000 με 17.000 χρόνια.

…και ένα ξεχωριστό κοχύλι

Η σύγχρονη ματιά όμως στα ανασκαφικά ευρήματα άνοιξε έναν καινούργιο κύκλο ερευνών. Επιστήμονες με βάση το Πανεπιστήμιο της Τουλούζης παρατήρησαν ότι έλειπε ένα μικρό κομμάτι από το κοχύλι. Υπό φυσικές συνθήκες, το κομμάτι αυτό του κοχυλιού είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποκολληθεί. Με αφορμή αυτό το «μυστήριο» ξεκίνησε μια έρευνα, τα αποτελέσματα της οποίας δημοσιεύτηκαν πρόσφατα στην επιστημονική επιθεώρηση «Science Advances» και κατέδειξαν ότι το όστρακο αυτό στην πραγματικότητα χρησιμοποιούνταν ως μουσικό όργανο.

«Ενας από τους επιστήμονες οι οποίοι συμμετείχαν στην έρευνα σκέφτηκε ότι το τμήμα από το οποίο έλειπε ένα κομμάτι ή, αλλιώς, η κορυφή θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιηθεί για να φυσάνε μέσα στο θαλάσσιο κοχύλι, όπως συμβαίνει στα κοχύλια που χρησιμοποιούν στην Ωκεανία και στην Ασία» σημειώνει στο ΒΗΜΑ-Science η διευθύντρια του Κέντρου Ερευνών και Μελετών Προϊστορικής Τέχνης (CREAP) στην Τουλούζη και πρώτη συγγραφέας της δημοσίευσης δρ Κάρολ Φριτζ. Οπως εξηγεί, από τη στιγμή εκείνη οι ερευνητές ξεκίνησαν να παρατηρούν κάθε λεπτομέρεια του κοχυλιού.

«Παρατηρήσαμε κάποια χτυπήματα τα οποία έγιναν στην κορυφή με σκοπό να λειανθούν οι ακμές και χάρη σε μια ενδοσκοπική κάμερα εντοπίσαμε μια τρύπα διαμέτρου ενός εκατοστού στο εσωτερικό του κελύφους» σημειώνει η ερευνήτρια. Τόσο η λείανση της κορυφής όσο και η μικρή τρύπα στο κέλυφος έχουν παρατηρηθεί και σε κοχύλια ύστερων περιόδων, τα οποία είναι γνωστό στην ερευνητική κοινότητα ότι χρησιμοποιούνταν ως πνευστά.

«Ερευνήσαμε κοχύλια από πολλές πηγές και από πολλές περιόδους, τα οποία έχουν ταξινομηθεί στο Μουσείο της Αποβάθρας Μπανλί στο Παρίσι. Τα περισσότερα κοχύλια έχουν προσαρμοσμένο ένα στόμιο, επειδή είναι δυσάρεστο να παίζει κανείς στο τραχύ χείλος της κορυφής του κοχυλιού. Το κοχύλι που βρήκαμε στη σπηλιά Μαρσουλά είχε τραχύ χείλος. Αυτό υποδεικνύει ότι το στόμιο υπήρχε στους προϊστορικούς χρόνους, όμως μετά εξαφανίστηκε. Πιθανότατα ήταν φτιαγμένο από κόκαλο ή ξύλο και “κολλημένο” στην κορυφή του κοχυλιού με κερί μέλισσας, φυτική ρητίνη ή άλλο υλικό» εξηγεί η γαλλίδα ερευνήτρια.

Μουσική για τελετουργίες

Πώς δικαιολογείται όμως ένα κοχύλι να βρίσκεται τόσο μακριά από τη θάλασσα, σε μια εποχή όπου οι μετακινήσεις κάθε άλλο παρά εύκολες ήταν; Οπως σημειώνουν οι επιστήμονες στη δημοσίευσή τους, οι αρχαιολογικές έρευνες έχουν υποδείξει ότι οι άνθρωποι οι οποίοι ζούσαν στην περιοχή όπου βρίσκεται η σπηλιά είχαν επαφή με τις όχθες του Ατλαντικού Ωκεανού.

Οπως επισημαίνει η ερευνήτρια, μουσικά όργανα σαν αυτό της σπηλιάς Μαρσουλά ενδέχεται να είχαν μεγάλη συμβολική αξία για τους ανθρώπους της εποχής. «Εάν λάβουμε υπ’ όψιν τη χρήση των κοχυλιών σε όλον τον κόσμο, αυτά χρησιμοποιούνται σε πολλές περιστάσεις οι οποίες αφορούν ιεροτελεστίες και τελετές. Θα μπορούσε ακόμη να χρησιμοποιείται για επικοινωνία μέσω του ήχου, αφού ο ήχος που παράγεται αγγίζει τα 100 ντεσιμπέλ και ως εκ τούτου μπορεί να φτάσει μακριά».

Οι ερευνητές δεν αρκέστηκαν στη μελέτη των δομικών χαρακτηριστικών του κοχυλιού. Κάλεσαν επίσης έναν επαγγελματία μουσικό για να επιχειρήσει να παίξει το μουσικό όργανο. Αφού πραγματοποίησαν φασματομετρική ανάλυση στον ήχο τον οποίο παρήγαγε, μπόρεσαν να διακρίνουν τουλάχιστον τρεις διαφορετικές νότες: την ντο, την ντο δίεση και τη ρε.

«Ζητήσαμε από έναν επαγγελματία μουσικό γαλλικού κόρνου να παίξει το κοχύλι και ηχογραφήσαμε το αποτέλεσμα σε ένα στούντιο με σκοπό να αναλύσουμε τις νότες που προέκυψαν. Ωστόσο δεν είναι απαραίτητο ότι αυτές είναι ίδιες με τις νότες που παρήγαγε το όργανο πριν από 18.000 χιλιάδες χρόνια» επισημαίνει η ερευνήτρια. Ακόμη κι αν το αποτέλεσμα δεν είναι ιδιαίτερα μελωδικό, είναι ένας ήχος ο οποίος μας ταξιδεύει 18.000 χρόνια πίσω!

Μοτίβα παρόμοια με τις τοιχογραφίες

Εκτός από τις παρεμβάσεις του ανθρώπου στο εσωτερικό του κοχυλιού, οι ερευνητές βρήκαν ότι υπήρχαν υπολείμματα χρωστικών ουσιών στο εξωτερικό του. Μάλιστα, το μοτίβο με το οποίο είχε διακοσμηθεί το κοχύλι είχε χρησιμοποιηθεί και σε τοιχογραφία της σπηλιάς Μαρσουλά, η οποία απεικονίζει έναν βίσονα. «Χρησιμοποιήσαμε φασματοσκοπία ακτίνων Χ ώστε να αναλύσουμε τις χρωστικές ουσίες» σημειώνει στο ΒΗΜΑ-Science o δρ Φιλίπ Γουόλτερ, ένας εκ των συγγραφέων της δημοσίευσης και ερευνητής στο Εργαστήριο Μοριακής και Δομικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης.

«Η διακόσμηση του κελύφους περιλαμβάνει κόκκινες κηλίδες, οι οποίες είναι παρόμοιες με κάποιες διακοσμήσεις των τοίχων του σπηλαίου, όπως παραδείγματος χάριν μια τοιχογραφία η οποία αναπαριστά έναν βίσονα». Οπως εξηγεί ο ερευνητής, οι αναλύσεις έδειξαν ότι η χρωστική ουσία που χρησιμοποιήθηκε για τη διακόσμηση του κελύφους είναι η ίδια με αυτή των τοιχογραφιών. «Αυτό είναι πολύ σημαντικό, αφού δείχνει ότι υπάρχει ένας σύνδεσμος μεταξύ του οστράκου και των τοιχογραφιών, κάτι που προσθέτει μια καινούργια οπτική γωνία στην έρευνα που αφορά τις παλαιολιθικές κοινωνίες».