Ένας Έλληνας γλωσσολόγος στα ίχνη της Φεράντε

Οι πρώτες υπογραφές έπεσαν. Η βραβευμένη με Οσκαρ Νάταλι Πόρτμαν δηλώνει ενθουσιασμένη και είναι έτοιμη να ενσαρκώσει την Ολγα, την ηρωίδα της ιταλίδας συγγραφέως Ελενα Φεράντε από το βιβλίο της «Μέρες εγκατάλειψης» (στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πατάκη, μτφ. Σταύρος Παπασταύρου, 2018). Το μυθιστόρημα έχει ήδη μεταφερθεί στον κινηματογράφο το 2005 από τον Ρομπέρτο Φαένζα, με τη Μαργκερίτα Μπούι στον βασικό ρόλο, ενώ η Πόρτμαν θα πρωταγωνιστήσει σε τηλεταινία του δικτύου HBO. Η ηρωίδα είναι μια γυναίκα που ζει στο ασφαλές «κάστρο» της, έχοντας μια ήρεμη και άνετη ζωή, μέχρι τη στιγμή που ο σύζυγός της θα την εγκαταλείψει για τη νεότερη ηλικιακά ερωμένη του κι εκείνη θα αφεθεί σε μια ελεύθερη πτώση καθώς η διαχείριση όσων αισθάνεται πλέον μοιάζει αδύνατη.

«Είναι από εκείνα τα βιβλία που στενοχωριέσαι όταν τελειώνουν, αφού νιώθεις μια τόσο βαθιά σύνδεση με τους χαρακτήρες και τις εμπειρίες τους», δήλωσε η Πόρτμαν με αφορμή την ανακοίνωση του εγχειρήματος. Και αρκετοί είναι εκείνοι που αναρωτήθηκαν: Δεν θα ήταν πολύτιμο, αν όχι απαραίτητο, η ηθοποιός που θα υποδυθεί την Ολγα να συζητήσει με τη δημιουργό της, Ελενα Φεράντε, τις ενδόμυχες σκέψεις και τις ψυχολογικές μεταπτώσεις της ηρωίδας, ώστε η ερμηνεία να προσεγγίσει όσο γίνεται περισσότερο τη γυναίκα που έπλασε η ιταλίδα λογοτέχνης;

Η εκδοχή αυτή πιθανόν να αποτελούσε υλικό μιας… άλλης ταινίας, καθώς 20 χρόνια μετά το ντεμπούτο της Ελενα Φεράντε με τη «Βάναυση αγάπη» η ταυτότητά της αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά μυστήρια της εποχής μας. Για την αποκάλυψή της έχουν επιστρατευτεί από δημοσιογράφοι και γλωσσολόγοι έως εξειδικευμένοι ερευνητές στους τομείς της πληροφορικής και της τεχνητής νοημοσύνης. Ομως κάθε φορά που φαίνεται να την πλησιάζουν, εκείνη καταφέρνει να τους ξεγελά.

Οι θεωρίες και οι προσπάθειες εντοπισμού του ανθρώπου που κρύβεται πίσω από το ψευδώνυμο Ελενα Φεράντε μπορούν σχεδόν να συγκριθούν με τον αριθμό των βιβλίων της. Το ίδιο και οι μέθοδοι που έχουν επιστρατευθεί για να την αποκαλύψουν, όπως διαβάζουμε στο lithub.com.

Αρχικά τον δρόμο έδειξε το χρήμα, όταν εντοπίστηκε μεταφορά μεγάλων ποσών στον λογαριασμό της μεταφράστριας της Φεράντε στα γερμανικά, της Ανίτα Ράγια. Αργότερα, ωστόσο, και κατόπιν στυλομετρικών αναλύσεων, τα βλέμματα στράφηκαν στον σύζυγο της Ράγια, συγγραφέα Ντομένικο Σταρνόνε. Ακολούθησε η σύγκριση περίπου 150 έργων 40 σύγχρονων ιταλών συγγραφέων διαφορετικού φύλου και καταγωγής με πολλές μεθόδους με το έργο της Φεράντε υπό την εποπτεία του Πανεπιστημίου της Πάντοβα.

Ο Γιώργος Μικρός

Στην έρευνα συμμετείχε και ο έλληνας καθηγητής Υπολογιστικής και Ποσοτικής Γλωσσολογίας στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και διευθυντής του Εργαστηρίου Υπολογιστικής Υφολογίας του τμήματος, Γιώργος Μικρός, που δημιούργησε έναν αλγόριθμο ο οποίος μπορεί να εντοπίσει την ταυτότητα ενός συγγραφέα με βάση τον τρόπο γραφής του και κατέληξε στο συμπέρασμα πως πίσω από το ψευδώνυμο Ελενα Φεράντε κρύβεται ένας άνδρας άνω των 60 ετών από την περιοχή της Καμπανίας, στοιχεία που ταιριάζουν με το προφίλ του Σταρνόνε. Ενας άλλος αλγόριθμος που δημιουργήθηκε στο Πανεπιστήμιο Σαπιένζα της Ρώμης απέδωσε βιβλία της Φεράντε στον Σταρνόνε και το ανάποδο, ενώ στο πλαίσιο του προγράμματος δημιουργήθηκε και ένας κατάλογος όρων και εκφράσεων που συναντώνται στα βιβλία των Φεράντε και Σταρνόνε, αλλά σε κανενός άλλου συγγραφέα.

Ενδιαφέρον έχει και μια άλλη παράμετρος που αφορά τα κείμενα της Φεράντε τα οποία δεν ανήκουν στον χώρο της μυθοπλασίας, όπως οι συνεντεύξεις, τα δοκίμια και οι επιστολές. Γι’ αυτά ο αλγόριθμος έδειξε τρία διαφορετικά πρόσωπα ως συγγραφείς: τον Σταρνόνε, τη σύζυγό του και έναν «συλλογικό δημιουργό» εκ μέρους του ιταλικού εκδοτικού οίκου που εκπροσωπεί τη Φεράντε. Κι εδώ ανοίγεται ένα ακόμη κεφάλαιο που φαίνεται να δένει το σενάριο που θέλει τον Σταρνόνε να ταυτίζεται με τη Φεράντε. Ο συγγραφέας διατηρούσε συμβόλαιο με μεγάλο ιταλικό εκδοτικό οίκο (Φετρινέλι), από τον οποίο είχε εκδώσει τρία μυθιστορήματα (1989-1991), όταν άρχισε το 1991 να συνεργάζεται και με έναν μικρό περιφερειακό οίκο, με τον οποίο η σύζυγός του είχε συνεργαστεί περιστασιακά στο παρελθόν, τον Ε/0. Εξέδωσε εκεί κάποια δοκίμια, ενώ το 1992 κυκλοφόρησε το πρώτο βιβλίο της Φεράντε. Δεν φαίνεται παράλογο να επέλεξε να δημοσιεύει τα έργα του με το όνομά του στον υψηλού κύρους εκδοτικό οίκο και με γυναικείο ψευδώνυμο στον περιφερειακό.

Η απογείωση

Κι όταν ο μικρός οίκος αποφάσισε να προχωρήσει σε ένα διεθνές άνοιγμα με την επωνυμία Εκδόσεις Ευρώπη, το όνομα της Φεράντε απογειώθηκε παγκοσμίως, γεγονός στο οποίο συνέβαλε μεν η λογοτεχνική της δεινότητα, αλλά και το ρεύμα που έδινε προβάδισμα στις γυναίκες συγγραφείς, αν λάβει κάποιος υπόψη του πως από το 2010 έως το 2019 οι νικητές των μεγάλων βραβείων σε ποσοστό 60% έως 80% ήταν γυναίκες.

Οπου κι αν βρίσκεται η αλήθεια, αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι ο «πυρετός» που έχει προκαλέσει η συγγραφέας της «Τετραλογίας της Νάπολης», αν μη τι άλλο, έχει αυξήσει την εμπιστοσύνη στις γυναίκες συγγραφείς. Οπως αδιαμφισβήτητο παραμένει και το γεγονός ότι το φαινόμενο Ελενα Φεράντε θα καταγραφεί – ακόμη κι αν λυθεί – ως ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια του κόσμου της λογοτεχνίας.