Παράγοντες φυγής και επιστροφής στην πατρίδα: το παράδειγμα των Ελλήνων Brain Drainers που ζουν στο Ηνωμένο Βασίλειο

Στη διάρκεια της Ελληνικής Κρίσης ένα νέο κύμα μετανάστευσης δημιουργήθηκε, σχετιζόμενο με νέους Έλληνες επιστήμονες και επαγγελματίες (Brain drainers). Η παρούσα μελέτη αξιοποιεί την ποιοτική συλλογή και ανάλυση 31 αφηγηματικών συνεντεύξεων με Έλληνες Brain Drainers που ζουν και εργάζονται στο Ηνωμένο Βασίλειο, σε μια προσπάθεια να εξετάσουμε, να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τους παράγοντες που συμβάλλουν τόσο στην φυγή όσο και στην επιστροφή τους στην πατρίδα.

Η παρούσα μελέτη υποστηρίζει ότι τόσο οι παράγοντες που συμβάλλουν στην φυγή όσο και στην πρόθεση (ή και δισταγμό) της επιστροφής στην πατρίδα, σχετίζονται με: α) με μακρο-παράγοντες σχετιζόμενους με την κοινωνικό-πολιτικό-οικονομική κατάσταση της Ελλάδας όσο και β) με παράγοντες κουλτούρας (σχετιζόμενους με επικρατούσες Ελληνικές νοοτροπίες πέρα από την περίοδο ή την επιρροή της Ελληνικής Κρίσης).

Οι μακρο-παράγοντες σχετίζονται με τις οικονομικές κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που διαμορφώθηκαν στην Ελλάδα στην διάρκεια της Κρίσης. Αυτές οι συνθήκες περιόριζαν τις προσωπικές και επαγγελματικές προοπτικές εξέλιξης και βελτίωσης των συμμετεχόντων.

          Αν δουλεύεις στην Ελλάδα σε κάποια εταιρία ο εργοδότης έχει την νοοτροπία ότι εφόσον σε πληρώνω μου ανήκεις. Αν είσαι καλός αυτό δεν είναι υπέρ σου διότι απλά θα σου ζητήσουν να δουλέψεις περισσότερο. Χωρίς κάποιο αντίκρισμα. Δεν υπάρχουν προοπτικές εξέλιξης. Δούλευα 12 ώρες και λάμβανα 900 ευρώ το μήνα. Η αμοιβή δεν έχει σχέση. (…) Είναι καθαρά θέμα νοοτροπίας (Μίλτος, ετών 34, Λονδίνο).

Εντούτοις, και σε αντίθεση με προηγούμενα Ελληνικά μεταναστευτικά κύματα, ο κύριος παράγοντας της φυγής από την χώρα δεν είναι αποκλειστικά οικονομικός ή εκπαιδευτικός.

         Δεν είναι τα λεφτά, είναι άλλα πράγματα που πρέπει να φτιάξουν στην Ελλάδα για να γίνει καλύτερη χώρα. (…) Τα λεφτά είναι το λιγότερο. (Ιάσωνας, ετών 27, Colchester).

Η ανάλυση των συνεντεύξεων κατέδειξε συγκεκριμένους παράγοντες που οδήγησαν στην μετανάστευση, σχετιζόμενους με την Ελληνική κουλτούρα και νοοτροπία.

     Δεν προέχει το συλλογικό συμφέρον. (…) Υπάρχει ασυδοσία στην Ελλάδα, άρα γιατί να μην παρανομήσω; (Βασίλης, ετών 51, Cranfield).

Αυτές οι επικρατούσες Ελληνικές νοοτροπίες, έχουν σχηματίσει ισχυρούς πυροδοτικούς παράγοντες φυγής από την Ελλάδα και σχετίζονται με: τον ατομισμό, το μέσο και το ρουσφέτι, την λογική του ‘τζαμπατζή’ την έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ πολίτη-κράτους, την οικογενειοκρατία, την αναξιοκρατία και την έλλειψη διαφάνειας, την διαφθορά, την έλλειψη προσωπικής αλλά και επαγγελματικής αναγνώρισης και αλληλεγγύης.

        Μεγάλωσα στην Ελλάδα και έτσι έχω τεράστια δυσπιστία προς όλα. Το κουβαλάω κι εδώ. (…) Δεν έχουμε μάθει να εμπιστευόμαστε (Θοδωρής, ετών 38, Northampton).

       Στην Ελλάδα ακολουθούσα την νοοτροπία του λίγο να την σκαπουλάρουμε, λίγο όλα τζάμπα, λίγο όλα δωρεάν, λίγο να βρούμε έναν φίλο να μας εξυπηρετήσει. (Μαρίνα, ετών 32, Λονδίνο).

Αναμφίβολα, αυτές οι κυρίαρχες Ελληνικές νοοτροπίες στέρησαν από τους συμμετέχοντες προοπτικές προόδου και εξέλιξης τόσο σε προσωπικό όσο και σε επαγγελματικό επίπεδο και συνέβαλαν καθοριστικά στην φυγή τους από την πατρίδα σε μια προσπάθεια και προσδοκία εύρεσης προοπτικών εξέλιξης.

     Με έδιωξε η κρίση από μια χώρα που δεν θα με βοηθούσε να γίνω καλύτερος σαν άνθρωπος άρα δυστυχώς μου έκανε κακό. Και φυσικά δεν χαίρομαι καθόλου για αυτό. Διότι αυτό που βιώνω σε μία ξένη χώρα θα ήθελα να το βιώνω στην χώρα μου (Μίλτος, ετών 34, Λονδίνο).

Το επόμενο βασικό ερώτημα αυτής της μελέτης σχετίζεται με την προοπτική επιστροφής στην πατρίδα. Το αναμενόμενο κίνητρο για μια τέτοια απόφαση σχετίζεται με την διάχυτη νοσταλγία των συμμετεχόντων για την πατρίδα, την οικογένεια και φίλους .

      Δεν νιώθω καλά. Με πειράζει. Στεναχωριέμαι επηρεάζονται τα κοντινά μου πρόσωπα. Δεν βλέπω κάτι θετικό. Δεν υπάρχει προοπτική (Δημήτρης, ετών 35, Λονδίνο).

Επίσης οι ισχυροί δεσμοί των συμμετεχόντων με την πατρίδα τους γίνεται προφανής μέσα από τα συναισθήματα στεναχώριας, πικρίας, απογοήτευσης, θυμού, αποδοκιμασίας αλλά ταυτόχρονα και συμπόνιας, αγωνιάς και καρτερίας.

     Δεν βλέπω την Ελλάδα να καλυτερεύει, με θλίβει γιατί δεν βλέπω να φτιάχνουν τα πράγματα, η συνειδητοποίηση ότι το «γυρνάω πίσω» δεν είναι επιλογή. Μια συνειδητοποίηση αρκετά σκληρή (Σταυρούλα, ετών 35, Gloucester).

Εντούτοις οι συμμετέχοντες προσδιόρισαν ότι η επιστροφή τους εξαρτάται από συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες δεν είναι απαραίτητα ή αποκλειστικά οικονομικές.

    Δεν νομίζω ότι υπάρχει Έλληνας που δεν θα ήθελε να επιστρέψει. Αλλά θέλω να επιστρέψω με τους δικούς μου όρους. Δεν θέλω να χάσω ό,τι έχω χτίσει στην Αγγλία αν και ξέρω ότι δεν θα γίνει ποτέ η δεύτερη πατρίδα μου (Ντίνος, ετών 42, Milton Keynes).

Συγκεκριμένα αυτές οι προϋποθέσεις συνδέονται με τον περιορισμό εχθρικών κυρίαρχων νοοτροπιών της Ελληνικής κουλτούρας που σχηματίζουν τους κυρίαρχους κοινωνικούς παράγοντες που οδήγησαν στην φυγή τους από την πατρίδα τους, είναι οι ίδιοι που πυροδοτούν την απογοήτευση τους και αναστέλλουν της απόφαση της επιστροφής τους.

       Θα ‘θελα να γυρίσω πίσω μόνο υπό προϋποθέσεις, που δεν ξέρω αν θα τις βρω. Την Ελλάδα την φοβάμαι γιατί με έχει κάψει αρκετές φορές, κάθε φορά που την εμπιστεύομαι, με προδίδει. (Ερατώ, ετών 41, Λονδίνο).

Θέλω να επιστρέψω αλλά με προϋποθέσεις. Καθαρά ποιοτικές δηλαδή να ήξερα ότι μπορώ να κάνω ότι κάνω εδώ έστω και ακόμη με λιγότερα χρήματα αλλά με ποιότητα ζωής, ηρεμία (Λία, ετών 27, Northampton).

Το γεγονός ότι οι προϋποθέσεις επιστροφής των συμμετεχόντων δεν περιορίζονται σε οικονομικούς παράγοντες οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτή η συγκεκριμένη ομάδα Ελλήνων Brain Drainers δεν εγκατέλειψαν την πατρίδα τους μόνο λόγο της κοινωνικό-πολιτικό-οικονομικής κατάστασης που διαμορφώθηκε στην διάρκεια Ελληνικής Κρίσης. Το έκαναν για λόγους που σχετίζονται με την Ελληνική κουλτούρα και συγκεκριμένες εγκαθιδρυμένες Ελληνικές νοοτροπίες που συζητήθηκαν παραπάνω.

Συνεπώς αυτή η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι συγκεκριμένες εχθρικές Ελληνικές νοοτροπίες που έδιωξαν αυτήν την ομάδα των Ελλήνων Brain Drainers, αποτελούν τελικά και το κλειδί για επιστροφή τους. Δηλαδή, το κίνητρο της επιστροφής τους τελικά συρρικνώνεται σε μια ορατή και αποτελεσματική προσπάθεια βελτίωσης όλων εκείνων των εχθρικών νοοτροπιών που πυροδότησαν την φυγή τους η οποία δεν εξαρτάται αποκλειστικά από την καλυτέρευση των οικονομικών συνθηκών.

Ολόκληρη η έρευνα εδώ.

* Η Αθανασία Χάλαρη είναι Senior Visiting Fellow, Hellenic Observatory, LSE

* Η Ειρήνη Κουτάντου είναι PhD Candidate, Psychosocial Studies, University of Essex