Η απίθανη ιστορία: Το μυθικό άρωμα Chanel No 5 των Σοβιετικών

Το άρωμα Chanel No 5 συμπληρώνει αυτόν τον μήνα 100 χρόνια από την ημέρα που ο ρωσικής καταγωγής αρωματοποιός Ερνέστ Μπο παρουσίασε τη σύνθεσή του στην Γκαμπριέλ Σανέλ. Η επέτειος αυτή του πιο επιτυχημένου αρώματος των μοντέρνων καιρών δίνει αφορμή για πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις της πολιτισμικής ιστορίας του αρώματος.

Στη δυτική σύγχρονη κοινωνιολογική ερμηνεία των φαινομένων της μόδας, η ανάλυση για το No 5 δίνει έμφαση στη γυναικεία ενδυνάμωση, αφού η Σανέλ, επηρεασμένη από το ρεύμα του μοντερνισμού, έκανε δώρο στις γυναίκες της εποχής της το άρωμα και την γκαρνταρόμπα της χειραφέτησής τους. Αντίστοιχα, στην επικράτεια της ρωσικής επιρροής τα γενέθλια του Chanel No 5 φωτίζουν μία άλλη ιστορία, στην οποία πρωταγωνιστεί ο αντίπαλος του θρυλικού γαλλικού αρώματος, που ήταν η Κόκκινη Μόσχα. Το άρωμα που πότισε τη σοβιετική εποχή και το οποίο – σύμφωνα με το luxemagazine.com – αναζητούν διαδικτυακά οι νοσταλγοί του, που όλο και πιο σπάνια το αποκτούν.

Ολα ήταν ίδια στη Ρωσία την εποχή του σοβιετικού καθεστώτος. Οι άνθρωποι διακόσμησαν τα σπίτια τους με τον ίδιο τρόπο, έφαγαν τα ίδια γεύματα και ντύθηκαν με τον ίδιο τρόπο. Ομοίως, όλες οι γυναίκες στη σοβιετική επικράτεια φορούσαν το ίδιο άρωμα. «Το οποίο πλημμύριζε τον αέρα σε κάθε εορταστική περίσταση, στο Ωδείο της Μόσχας, στο Θέατρο Μπολσόι, στις τελετές αποφοίτησης, στους γάμους», γράφει ο γερμανός ιστορικός Καρλ Σλέγκελ στο βιβλίο του «The Scent of Empire. Chanel No 5 and Red Moscow» (εκδόσεις Polity, 2021).

Το άρωμα Κόκκινη Μόσχα ήταν το πιο διαδεδομένο στις χώρες του ανατολικού μπλοκ και για πολλές γενιές οι γυναίκες φορούσαν μόνο αυτό. Εφόσον βέβαια τα οικονομικά τους το επέτρεπαν και είχαν την υπομονή να σχηματίσουν ουρές στο εμπορικό κατάστημα της Μόσχας για να το προπαραγγείλουν.

Η Κόκκινη Μόσχα έχει τη δική της συναρπαστική ιστορία γέννησης. Το άρωμα ήταν σύγχρονο του Chanel No 5 και, κατά τον γερμανό ιστορικό, οι φόρμουλες και των δύο αρωμάτων προήλθαν από την ίδια βάση. Επειδή όμως η ποιότητα των πρώτων υλών καθώς και η αναλογία των συστατικών επηρεάζουν διαφορετικά τη χημική διεργασία, τα αρώματα δεν ήταν ίδια.

Η Κοκό και ο Πρίγκιπας

Το 1920, η Κοκό Σανέλ συνδέθηκε ερωτικά με έναν ρώσο πρίγκιπα, τον Ντμίτρι Πάβλοβιτς, μέλος της τσαρικής οικογένειας των Ρομανόφ. Ο πρίγκιπας επέζησε από την Επανάσταση των Μπολσεβίκων και κατέφυγε στο Παρίσι. Ο εμιγκρέ αριστοκράτης σύστησε στη Σανέλ τον ρωσικής καταγωγής γάλλο αρωματοποιό Ερνέστ Μπο. Ο Μπο είχε ήδη κερδίσει τη φήμη του στην αυτοκρατορική Ρωσία ως δημιουργός αρωμάτων τα οποία έβρισκαν μεγάλη απήχηση στα μέλη της τσαρικής αυλής. Ενα από τα πιο δημοφιλή ήταν το Bouquet de Napoleon. Το δημιούργησε το 1912 για να τιμήσει την 100ή επέτειο από τη νίκη της Ρωσίας επί του Ναπολέοντα. Ενώ την επόμενη χρονιά, το 1913, παρουσίασε το επίσης επετειακό Bouquet de Catherine για να τιμήσει την 300ή επέτειο της δυναστείας των Ρομανόφ.

Στη Ρωσία, ο Μπο εργαζόταν για τον Alphonse Rallet & Co, επίσημο προμηθευτή αρωμάτων της τσαρικής αυλής. Στο ίδιο εργαστήριο εργαζόταν και ένας άλλος ταλαντούχος αρωματοποιός, ο Ογκίστ Μισέλ. Αλλά το 1913 έφυγε για να εργαστεί για τον οίκο Brocard, ο οποίος ήταν ανταγωνιστής του Rallet αλλά και επίσημος προμηθευτής βασιλικών αρωμάτων. Ο Μισέλ δημιούργησε ένα άρωμα για την αυτοκράτειρα Μαρία Φεντορόβνα, το οποίο ονόμασε Bouquet de l’ Impératrice. Μετά την Επανάσταση, η οικογένεια του εργοδότη του Brocard εγκατέλειψε τη Ρωσία. Ωστόσο ο Μισέλ παρέμεινε. Στο μεταξύ, οι σοβιετικές Αρχές εθνικοποίησαν όλες τις ιδιωτικές εταιρείες και εκείνες με ξένη επωνυμία. Ετσι το εργαστήριο του Brocard μετονομάστηκε σε Εργοστάσιο Αρωμάτων και Σαπουνιών No 5 και στη συνέχεια, το 1922, πήρε ακόμα ένα νέο όνομα: Novaya Zarya (κυριολεκτικά Νέα Αυγή). Ο Μισέλ έγινε ο κύριος αρωματοποιός του και το 1924 λανσάρισε το περίφημο νέο του άρωμα, την Κόκκινη Μόσχα.

Η σύνθεση των αρωμάτων

Η ιστορία γύρω από τη σύνθεση της Κόκκινης Μόσχας είναι ελλειμματική, όμως κάποιοι ιστορικοί πιστεύουν ότι το άρωμα βασίζεται στην προηγούμενη σύνθεση του Μισέλ Bouquet de l’ Impératrice. Ανάλογα όμως και το Chanel No 5 θα μπορούσε επίσης να έχει προκύψει από τη φόρμουλα του Bouquet de Catherine που είχε δημιουργήσει ο Μπο.

Οι ρώσοι θαυμαστές της Κόκκινης Μόσχας προσπάθησαν να συνδέσουν τους δύο Γάλλους από τότε που συνεργάστηκαν στον Rallet, θεωρώντας ότι μπορεί να έμαθαν την τέχνη της αρωματοποιίας μαζί. Και ότι ενδεχομένως να χρησιμοποίησαν τις ίδιες μεθόδους και συστατικά στις δικές τους συνθέσεις. Γι’ αυτό και ένας αστικός μύθος που κυκλοφόρησε στη σοβιετική επικράτεια τόνιζε ότι το Chanel No 5 και η Κόκκινη Μόσχα είχαν παρόμοια φόρμουλα. Πάντως οι δημιουργοί τους πράγματι εργάζονταν στον Rallet, αλλά το αν συνδέονταν στο παρελθόν είτε όχι και αν χρησιμοποιούσαν παρόμοιες μεθόδους δεν είναι καταγεγραμμένο. Παρ’ όλα αυτά, τα δύο διάσημα αρώματα ήταν διαφορετικά στη σύστασή τους. Η Κόκκινη Μόσχα έχει περίπου 60 συστατικά, ενώ το Chanel No 5 έως και 80 και η συγκέντρωση του καθενός είναι άγνωστη.

Το Chanel No 5 δεν έχει αλλάξει χιλιοστό στη σύνθεσή του. Ο γαλλικός οίκος έως σήμερα επιλέγει να ορίζει τον αποκλειστικό αρωματοποιό του οίκου και να του αναθέτει τον ρόλο του θεματοφύλακα προστάτη της περίφημης φόρμουλας που συνέθεσε το 1921 ο Ερνέστ Μπο και ενέπνευσε την Κοκό Σανέλ. Εως το 2015 o Ζακ Πολζ ήταν ο φρουρός της φόρμουλας του Νο 5. Ηταν εκείνος που παρακολουθούσε τη συγκομιδή των λουλουδιών στην Γκρας, στα αποκλειστικά κτήματα του οίκου, ώστε να διασφαλίζεται η ποιότητα των πρώτων υλών. Σήμερα η ίδια διαδικασία ελέγχεται από τον γιο και διάδοχό του στα καθήκοντα του αρωματοποιού του οίκου Chanel, Ολιβιέ Πολζ. Η συγκομιδή των λουλουδιών γίνεται από εργάτριες που συλλέγουν τα άνθη σε συγκεκριμένη ώρα και εποχή του χρόνου για να έχουν τα πέταλα των λουλουδιών το σύνολο της ευωδιάς τους. Η μείξη των συστατικών και η προσθήκη του αλκοόλ στα μείγματα είναι μια προσεκτική και μυστική διαδικασία, την οποία επιμελείται ο Πολζ. «Νομίζω ότι σας έχω πει τα πάντα για το Νο 5, δηλαδή τίποτα», λέει. Κι επειδή το γιασεμί είναι απαραίτητο για τη σύνθεση του Νο 5, η Chanel συνεργάζεται με τους παραγωγούς της Γκρας αγοράζοντας από το 1987 την παραγωγή τους για να διασφαλίσει την προμήθεια του βασικού συστατικού του αρώματος και τη συνέχεια αυτής της ιστορίας πολυτελείας.

«Το Chanel No 5 και η Κόκκινη Μόσχα ανήκουν σε διαφορετικούς κόσμους, αλλά και τα δύο αρώματα αντιπροσωπεύουν το τέλος της Μπελ Επόκ και το ξεκίνημα μιας επανάστασης στον κόσμο της αρωματοποιίας. Παρά το ότι και οι δύο συνθέσεις χρωστούσαν τη δημιουργία τους στην επέτειο μιας δυναστείας που προοριζόταν να πέσει», γράφει ο Σλέγκελ.

Για να επισημάνει ότι «το μπουκάλι του No 5 έχει μια τιμητική θέση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, ενώ το μπουκάλι της Κόκκινης Μόσχας έγινε αντικείμενο πόθου για συλλέκτες vintage αναμνήσεων που το αναζητούν σε υπαίθριες αγορές και καταστήματα με αντίκες στα τέλη της σοβιετικής περιόδου». Το άρωμα της Κοκό εξελίχτηκε σε επιτυχημένο παγκόσμιο σύμβολο. Ομως η Κόκκινη Μόσχα δεν διαδόθηκε πέρα από τη Σοβιετική Ενωση και τις χώρες του ανατολικού μπλοκ. Το Chanel No 5 εξακολουθεί να θεωρείται κλασικό άρωμα, αλλά η Κόκκινη Μόσχα έχασε την αύρα τής φήμης της στην ύστερη σοβιετική εποχή. Και στη σύγχρονη Ρωσία, παρά την επανεμφάνισή της, έχει εκδιωχθεί από άλλα αρώματα τα οποία διεκδικούν με τον χαρακτήρα τους να σφραγίσουν τη μετάβαση σε άλλους καιρούς.

Η «κυρία Μολότοφ» και ο καπιταλιστικός κομμουνισμός

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το συγκεκριμένο άρωμα απέκτησε ένα επιπλέον συστατικό: τη νοηματοδότηση του οξύμωρου σχήματος «καπιταλιστικός κομμουνισμός». Η Πολίνα Ζεμτσούτζινα, σύζυγος του συντρόφου Μολότοφ (γνωστός πλέον για το εμπρηστικό κοκτέιλ που κυκλοφορεί εν αφθονία σε οδομαχίες), ανέλαβε τη διεύθυνση του εργοστασίου Novaya Zarya. Η ίδια πίστευε σε έναν πολυτελή κομμουνισμό, λιγότερο κόκκινο, πιο ροδαλό. Ενώ ο σύζυγός της, γεννημένος ως Βιατσεσλάβ Σκριάμπιν, υιοθέτησε το επαναστατικό επώνυμο που προέρχεται από τη λέξη «molot», που σημαίνει «σφυρί», η Πολίνα επέλεξε το Zhemchuzhina, που στα ρωσικά αποδίδει το «μαργαριτάρι». Κάτω από τις διοικητικές της οδηγίες, το εργοστάσιο αρωμάτων της Νέας Αυγής προσέφερε στις σοβιετικές γυναίκες ένα όραμα σοσιαλισμού που κατέρριψε τη λιτότητα. Απέναντι σε αυτό που θα γινόταν σοβιετική παράδοση, η συντρόφισσα Πολίνα Ζεμτσούτζινα προτίμησε να αναδιατυπώσει τις αστικές απολαύσεις, όπως η καραμέλα, η σαμπάνια και το άρωμα, ως παραδείγματα μιας μελλοντικής ευημερίας την οποία υποσχέθηκε ο κομμουνισμός.

Η Νέα Αυγή παρήγαγε μια σειρά αρωμάτων, αλλά το χαρακτηριστικό άρωμά της ήταν το Krasnaya Moskva, η Κόκκινη Μόσχα. Κυκλοφόρησε σε ένα φίνο κρυστάλλινο μπουκάλι με ένα κόκκινο καπάκι σχεδιασμένο να μοιάζει με πύργο του Κρεμλίνου. Ενώ υπήρχαν πολλά αρώματα φτιαγμένα για να γιορτάσουν την ιδεώδη σοβιετική γυναίκα, κανένα δεν έφτασε το πολιτιστικό κύρος της Κόκκινης Μόσχας. Σε περιόδους εθνικής υπερηφάνειας, το συγκεκριμένο άρωμα θεωρήθηκε σύμβολο κομψότητας και αίγλης.