Αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και οικονομική ανάπτυξη: μια δύσκολη αλλά απαραίτητη ισορροπία

Τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και περισσότερο αποδεκτό ότι η κλιματική αλλαγή αποτελεί ένα πραγματικό και δυσεπίλυτο πρόβλημα, ενώ για την καταπολέμησή της απαιτείται η συνεργασία σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά και η συνεισφορά του καθενός μας ξεχωριστά. Ο τρόπος που ζούμε και οι συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις μας σε ενέργεια και φυσικούς πόρους έχει οδηγήσει τον πλανήτη σε οριακό σημείο.

Είναι πλέον αδιαμφισβήτητο ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν προκαλέσει άνοδο της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη σε σχέση με την προβιομηχανική περίοδο, κατά περίπου 1°C. Είναι επίσης ευρέως αποδεκτό ότι αν η άνοδος αυτή φτάσει τους 1.5 – 2°C, τα αποτελέσματα θα είναι δραματικά για τη ζωή του ανθρώπου, με περισσότερο πληττόμενους τους ευάλωτους πληθυσμούς των φτωχότερων χωρών.

Η προφανής, αλλά και πιο δύσκολη ως προς την επίτευξή της λύση, είναι η δραστική μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, στην οποία όμως αντιδρούν σθεναρά οι πλουσιότερες χώρες του κόσμου, αν και πλέον ακόμη και οι πιο δύσπιστοι ηγέτες έχουν καταλάβει ότι θα πρέπει να επωμιστούν το οικονομικό κόστος της μετάβασης σε οικονομίες λιγότερο εξαρτημένες από τα ορυκτά καύσιμα. Εκτός όμως από τη μείωση των εκπομπών CO2, η επιστημονική έρευνα έχει δείξει ότι η ανάπτυξη τεχνολογιών απορρόφησης άνθρακα μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης του πλανήτη (Tong et al., 2020). Πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι ο πλανήτης μας γίνεται πιο πράσινος, λόγω της αυξημένης παραγωγικότητας της βλάστησης που οφείλεται κυρίως στην αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα (Huangetal., 2018; Zhuetal., 2016) κάτι που μεταφράζεται σε αυξημένη απορρόφηση άνθρακα από τη βιομάζα, εξισορροπώντας έτσι την αυξητική τάση του CO2 της ατμόσφαιρας (Tong et al., 2020). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτή είναι η αντίδραση του πλανήτη στην αύξηση των αερίων του θερμοκηπίου.

Το 2019 δημοσιεύτηκαν στο έγκριτο περιοδικό Nature Sustainability τα αποτελέσματα ερευνών που δείχνουν ότι οι χώρες που συνεισφέρουν τα μέγιστα στο «πρασίνισμα» του πλανήτη μας είναι η Κίνα και η Ινδία (Chen et al., 2019). Και ενώ φαίνεται πραγματικά απίθανο οι δύο αυτές χώρες με τις ταχύτατα αναπτυσσόμενες οικονομίες να εφαρμόζουν φιλικές προς το περιβάλλον πολιτικές, αποδεικνύεται ότι η οικονομική ανάπτυξη μπορεί να συμβαδίζει με την προστασία του πλανήτη. Έτσι στο άρθρο τους οι Chen et al., (2019), αποδεικνύουν πώς με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο η κάθε μια από τις δύο αυτές χώρες συνεισφέρει στη δέσμευση άνθρακα από την ατμόσφαιρα. Στην Κίνα η αύξηση της βλάστησης οφείλεται σε φιλόδοξα προγράμματα που στοχεύουν στην επέκταση των δασικών εκτάσεων, την καταπολέμηση της υποβάθμισης των γαιών, των εκπομπών αερίων ρύπων και της κλιματικής αλλαγής. Στην Ινδία η αύξηση της φυτοκάλυψης οφείλεται κυρίως στην εντατικοποίηση της γεωργίας προς κάλυψη των αυξανόμενων αναγκών της χώρας σε τρόφιμα. Φυσικά είναι δύσκολο να ισχυριστεί κανείς ότι η παρατηρούμενη αύξηση της φυτοκάλυψης στις δύο αυτές χώρες αντισταθμίζει την απώλεια εκτάσεων τροπικών δασών στην περιοχή του Αμαζονίου, ή τις τεράστιες βιομηχανικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου της Κίνας. Είναι επίσης γνωστό ότι η αύξηση της βλάστησης σχετίζεται με την αυξημένη κατανάλωση νερού από τα φυτά, με τη συνεπακόλουθη εξάντληση των υδάτινων πόρων.

Επίσης δεν γνωρίζουμε μέχρι πότε η βλάστηση μπορεί να έχει αυτόν τον σταθεροποιητικό της ρόλο στο κλίμα, και αν υπάρχει μια ανώτατη τιμή συγκέντρωσης CO2 στην ατμόσφαιρα πέραν της οποίας η βλάστηση δεν θα μπορεί πλέον να αυξήσει την παραγωγικότητά της. Αυτά είναι κρίσιμα ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν από την επιστήμη. Είναι πάντως σίγουρο ότι η προσεκτικά σχεδιασμένη διαχείριση των εκτάσεων, μπορεί να αυξήσει την απορρόφηση άνθρακα και να εξισορροπήσει σε σημαντικό βαθμό την ανοδική πορεία της θερμοκρασίας. Ανάλογες περιπτώσεις είδαμε στο παρελθόν, όταν η ανθρωπότητα αναγνώρισε τις καταστροφικές συνέπειες της ραγδαίας μείωσης του στρώματος του όζοντος. Ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής με τον συντηρητικό Πρόεδρο Ρέιγκαν που ανέλαβαν την πρωτοβουλία για την υπογραφή της Συνθήκης του Μόντρεαλ το 1988, η οποία προέβλεπε απαγόρευση των ουσιών που ευθύνονται για την καταστροφή του όζοντος, αλλά και την υιοθέτηση εναλλακτικών τεχνολογιών στις παραγωγικές διαδικασίες. Βλέπουμε λοιπόν ακόμα ένα παράδειγμα χώρας που παραδοσιακά στηρίζεται στην οικονομική ανάπτυξη να υποστηρίζει λύσεις και πρωτοβουλίες για την προστασία του πλανήτη, παραμερίζοντας το οικονομικό ή πολιτικό κόστος.

Τί συμβαίνει τώρα στη χώρα μας; Σε πρόσφατη ερευνητική εργασία που δημοσίευσαν ερευνητές από το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης σε συνεργασία με το University of Virginia των ΗΠΑ (Gemitzi et al., 2021), αναλύονται οι μεταβολές χρήσεων γης και αποθεμάτων άνθρακα βλάστησης (ως αποτέλεσμα της απορρόφησης διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα κατά τη φωτοσύνθεση) από το 1990 και μετά. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι παρά τις συχνές και μεγάλης έκτασης δασικές πυρκαγιές, η χώρα μας φαίνεται να έχει καταφέρει κάτι πραγματικά εντυπωσιακό. Όχι μόνο διατήρησε τις δασικές της εκτάσεις, αλλά πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι από το 1990 και μετά, στη χώρα μας έχουν αυξηθεί οι δασικές εκτάσεις (σε ποσοστό περίπου 2% της έκτασης της χώρας) και κυρίως αυτές των μεικτών δασών. Επίσης υπάρχει σημαντική αύξηση (~2% της έκτασης της χώρας) των αρδευόμενων καλλιεργούμενων εκτάσεων.

Μεταβολές των μεικτών δασών και των αρδευόμενων εκτάσεων της Ελλάδας (1990 – 2018). Δεδομένα: CORINE land cover (European Union, 2018).

Έτσι λοιπόν φαίνεται ότι η Ελλάδα ακολούθησε ένα ήπιο μοντέλο ανάπτυξης που στηρίχθηκε στην εντατικοποίηση της γεωργίας, ενώ ταυτόχρονα υιοθέτησε τους αυστηρούς περιβαλλοντικούς όρους που θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Σχετικά με τα αποθέματα άνθρακα βλάστησης, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι έχουν ανοδική πορεία, κάτι ιδιαιτέρως αισιόδοξο, σε ό,τι αφορά στη συνεισφορά της χώρας μας στην καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής.

Ένα επίσης σημαντικό εύρημα είναι ότι η πορεία των αποθεμάτων άνθρακα βλάστησης στη χώρα μας ακολουθεί την πορεία του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος. Έτσι, σημαντικότατη αύξηση των αποθεμάτων άνθρακα βλάστησης στη χώρας μας συνέβη κατά τη δεκαετία της μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης (1998 – 2008), ενώ κατά τη δεκαετία που ακολούθησε και κυρίως από το 2012 και μετά, τα αποθέματα άνθρακα βλάστησης ακολούθησαν μια ελαφρώς καθοδική πορεία, κάτι που πιστεύεται ότι οφείλεται κυρίως στην οικονομική κρίση (στροφή προς χρήση καυσόξυλων για θέρμανση, αλλά και έλλειψη πόρων για εφαρμογή προγραμμάτων περιβαλλοντικής προστασίας και ελέγχου εφαρμογής της περιβαλλοντικής νομοθεσίας).

Ένα συμπέρασμα από τα παραπάνω είναι ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν οδηγεί απαραίτητα σε περιβαλλοντική υποβάθμιση, ενώ μια βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη φαίνεται ότι συνεισφέρει τους απαραίτητους πόρους για την προστασία του περιβάλλοντος.

*Αλεξάνδρα Γκεμιτζή, αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Μηχανικών Περιβάλλοντος του ΔΠΘ

Βιβλιογραφία

Chen, C., Park, T., Wang, X., Piao, S., Xu, B., Chaturvedi, R.K., Fuchs, R., Brovkin, V., Ciais, P., Fensholt, R., Tømmervik, H., Bala, G., Zhu, Z., Nemani, R.R., Myneni, R.B., 2019. China and India lead in greening of the world through land-use management. Nat. Sustain. 2, 122–129. https://doi.org/10.1038/s41893-019-0220-7

European Union, 2018. Copernicus Land Monitoring Service 2018, European Environment Agency (EEA). Corine Land Cover (CLC) 2018, Version 2020_20u1 [WWW Document]. URL https://land.copernicus.eu/pan-european/corine-land-cover/clc2018

Gemitzi, A., Albarakat, R., Kratouna, F., Lakshmi, V., 2021. Land cover and vegetation carbon stock changes in Greece : A 29-year assessment based on CORINE and Landsat land cover data. Sci. Total Environ. 786, 147408. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.147408

Tong, X., Brandt, M., Yue, Y., Ciais, P., Rudbeck Jepsen, M., Penuelas, J., Wigneron, J.P., Xiao, X., Song, X.P., Horion, S., Rasmussen, K., Saatchi, S., Fan, L., Wang, K., Zhang, B., Chen, Z., Wang, Y., Li, X., Fensholt, R., 2020. Forest management in southern China generates short term extensive carbon sequestration. Nat. Commun. 11, 1–10. https://doi.org/10.1038/s41467-019-13798-8

*Αλεξάνδρα Γκεμιτζή, αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Μηχανικών Περιβάλλοντος του ΔΠΘ.