H πρόκληση της «δημιουργικής καταστροφής»

Λέτε να παίρνει τη ρεβάνς του; Ή μήπως τελικά αυτός είχε δίκιο; Οταν  το 1932 ο Τζον Μαίηναρντ Κέυνς (1883-1946) επεξεργαζόταν την περίφημη «Γενική Θεωρία» του, ήταν επηρεασμένος από δύο γεγονότα: την οικονομική κρίση του 1929 και τις επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή οικονομία του Α΄ παγκοσμίου πολέμου. Κατά συνέπεια, η θεωρητική του σκέψη είχε εντοπίσει δύο προβλήματα της εποχής του, που ήταν η ανεργία από τη μια πλευρά και ο ρόλος του χρήματος από την άλλη.

Στο πλαίσιο αυτό και σε αντίθεση με τους κλασσικούς οικονομολόγους, ο Κέυνς θεωρούσε ότι η επιστροφή στην πλήρη απασχόληση κάθε άλλο παρά φυσιολογική τάση της ελεύθερης οικονομίας είναι. Για να υπάρξει έτσι καταπολέμηση του φαινομένου, πίστευε ότι θα έπρεπε να κινητοποιηθεί ο νομισματικός παράγοντας, ήτοι η έκδοση χρήματος από το κράτος, για τη δημιουργία θέσεων εργασίας. Με τον τρόπο αυτόν, τόνιζε ο διάσημος οικονομολόγος, η ελεύθερη αγορά δεν εξισορροπείται με την ανεργία, αλλά με νέο χρήμα. Αυτή η τοποθέτηση έβρισκε σύμφωνο σε μεγάλο βαθμό τον Γιόζεφ Σουμπέτερ,(1882-1950) συνομήλικό  του Κέυνς, ο οποιος όμως θεωρούσε ότι η ανεργία σε δομικό επίπεδο,καταπολεμάται με την παραγωγή πλούτου  προς διανομή,με τον τελευταίο να εξαρτάται από την ικανότητα καινοτομίας του συστήματος.

Με πιο απλά λόγια, ενώ ο Σουμπέτερ συμφωνούσε για το ρόλο που μπορούσε αν έχει η κυβέρνηση στην καταπολέμηση της ανεργίας, θεωρούσε απλοϊκή την πρόταση Κέυνς, γιατί παραμέριζε το ρόλο της καινοτομίας στην παραγωγική διαδικασία. Και από μια άποψη η τοποθέτηση του ήταν σωστή. Ως γνωστόν, ο Κέυνς τόνιζε ότι οι επιχειρηματίες παίρνουν επενδυτικές αποφάσεις με βάση προσωπικές προσδοκίες και προβλέψεις. Η αναγνώριση των ανθρώπινων προσδοκιών οδήγησε τον Κέυνς να αμφισβητήσει το αξίωμα ότι η φυσιολογική τάση της καπιταλιστικής οικονομίας είναι να επιστρέψει στην πλήρη εργασιακή απασχόληση, όπως πίστευαν μέχρι τότε. Ενώ οι κλασικοί οικονομολόγοι υποστήριζαν ότι η ανεργία ήταν μόνον ένα προσωρινό τυχαίο φαινόμενο, ο Κέυνς απέδειξε ότι όταν γίνονταν πολύ μικρές επενδύσεις συσσωρεύονταν  μεγάλες αποταμιεύσεις στην οικονομία και η ελεύθερη αγορά έφτανε σε μια εξισορρόπηση με την ανεργία.

Αυτή είναι όμως μια στατική τοποθέτηση, η οποία δεν πηγαίνει στο βάθος της λογικής που υπαγορεύει αποφάσεις για επενδύσεις, αποταμίευση και κατανάλωση. Υπό αυτή την έννοια, ο Βρετανός καθηγητής και οικονομολόγος, ποτέ δεν ανέπτυξε πλήρως την άποψη του προτύπου της διαδικασίας λήψεως οικονομικών αποφάσεων. Το αποτέλεσμα ήταν να χάσουν οι οπαδοί του από τα μάτια τους το βασικό στοιχείο της σκέψεως του, ενώ τα μικρο-οικονομικά τους πρότυπα δεν αναφέρονταν καθόλου στις προσδοκίες του καταναλωτή. Ο Κεϋνσιανισμός κατάντησε έτσι ένα είδος «απλοποιημένης» έκδοσης της σκέψεως του Κέυνς. Σ’ αύτη την έκδοση βασίζονται τα σύγχρονα προγράμματα σταθεροποιητικής πολιτικής. Ο απλοποιημένος Κεϋνσιανισμός ακόμα στηρίζεται στη νεοκλασική ιδέα μιας γενικής ισορροπίας (πού ενέπνευσαν ο Pareto και ο Walras) και ακόμα χρησιμοποιεί μια θεωρητική προσέγγιση που δεν ασχολείται απευθείας με την αβεβαιότητα, τις ανθρώπινες προσδοκίες, τις διαισθήσεις των επιχειρηματιών, την κερδοσκοπία των οικονομικών αγορών ή άλλες οικονομικές παραμέτρους.

Και μια από αυτές, είναι η περίφημη σουμπετεριανή θεωρία της δημιουργικής καταστροφής. Κατά τον Αυστριακό οικονομολόγο, η δύναμη του καπιταλισμού είναι η ικανότητα του να καινοτομεί και να ανοίγει αγορές σε επιχειρήσεις. Τα νέα προϊόντα όμως δημιουργούν και αυτά νέες ανάγκες και καταναλωτικές προσδοκίες, οι οποίες τελικά συντηρούν το σύστημα, προσφέροντας νέες θέσεις εργασίας. «Στο καπιταλιστικό σύστημα, έγραφε ο Γιόζεφ Σουμπέτερ, τίποτε δεν είναι σταθερό. Οι οικονομικοί του κύκλοι είναι φαινόμενα ανανέωσης του.

Η μηχανή του καπιταλισμού έχει την τάση να ανανεώνεται συνεχώς και αυτό είναι θετικό για την τεχνολογία. Προκαλεί όμως σοβαρά προβλήματα προσαρμογής των ανθρώπων, που δύσκολα μεταβαίνουν από μια κατάσταση στην άλλη. Παρά το γεγονός ότι οι νέες εφευρέσεις είναι και αυτές το προϊόν του ανθρώπινου μυαλού».

Στη βάση λοιπόν των παραπάνω σκέψεων, ο Σουμπέτερ ανέπτυξε την περίφημη θεωρία του της «δημιουργικής καταστροφής», αφήνοντας να υπονοηθεί ότι αυτή η ενδογενής τάση της επιτυχίας του καπιταλισμού, στην ουσία οδηγούσε στον «εκσοσιαλισμό του».

Με πιο απλά λόγια ο Αυστριακός οικονομολόγος θεωρούσε ότι τελικά η «δημιουργική καταστροφή» ήταν αυτή που προκαλούσε αντιστάσεις και τριβές, σ’ ένα σύστημα που εκ των πραγμάτων γινόταν «ολιγοπωλιακό», ήτοι λιγότερο ανταγωνιστικό και άρα απαιτούσε δημοκρατική κοινωνική διαχείριση.

Κατά τον Γ. Σουμπέτερ, αυτές οι αδυναμίες του συστήματος, άνοιγαν το δρόμο στον σοσιαλισμό, ο οποίος όμως, κρίνοντας από την περίπτωση της Ρωσίας θα είχε καταστροφικές συνέπειες αν εφαρμοζόταν ως σύστημα εξουσίας.

Η πρόταση του έτσι ήταν η εφαρμογή ενός μεικτού συστήματος, στο οποίο ο καπιταλισμός θα διατηρούσε την δυναμική του, με ισχυρές δικλείδες ασφαλείας όμως, οι οποίες θα επέτρεπαν τον συνεχή εκδημοκρατισμό του και θα ενίσχυαν τη διανεμητική του ικανότητα.

Σήμερα, μια ομάδα νέων Αμερικανών και Ευρωπαίων οικονομολόγων και κοινωνιολόγων αυτό προτείνουν ως λύση στα προβλήματα της σοσιαλδημοκρατίας. Κατά την άποψή τους, οι κεντροαριστερές κυβερνήσεις πρέπει απαραιτήτως να εξαρθρώσουν τις συντεχνιακές δομές στα σημερινά κράτη-προνοίας και να ενισχύσουν τον επιχειρηματικό ανταγωνισμό. «Δεν πρέπει το κράτος να μπλοκάρει τη δημιουργική καταστροφή», τονίζουν.

Προσθέτουν όμως, ότι το κράτος πρέπει να αναλάβει τη χρηματοδότηση της καινοτομίας και της «δημιουργικής καταστροφής» κάθε φορά που αυτή η τελευταία γίνεται αντικείμενο άκρατης προσοδοθηρίας. Πρόκειται για μια πρόταση με τεράστιο ενδιαφέρον πάνω στην οποία καλό θα ήταν να άνοιγε μια συζήτηση και στην Ελλάδα.