Θεωρία Δικτύων και Επικοινωνιακή Στρατηγική στον Καιρό του Covid-19

Στον δημόσιο διάλογο παρουσιάζονται ψευδό-απόψεις (fake news ή false beliefs) που δεν στηρίζονται στον λόγο-νόηση, οι οποίες, συνήθως, διαστρεβλώνουν επιστημονικές απόψεις, όπως πρόσφατα με την πανδημία του Covid-19. Πώς λοιπόν οι πολίτες – μη γνώστες θα προστατευθούν από αυτές τις ψευδό-απόψεις, λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη μόνο τον επιστημονικό λόγο; Μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα δίνουμε χρησιμοποιώντας τα συμπεράσματα από σειρά μελετών μας για τα δίκτυα μετάδοσης γνώσης, που δημοσιεύθηκαν στο επιστημονικό περιοδικό Physica A: Statistical Mechanics and its Applications. 

Τα δίκτυα μετάδοσης γνώσης

Ένα δίκτυο μετάδοσης γνώσης αποτελείται από κόμβους (άνθρωποι) και συνδέσεις μεταξύ δύο κόμβων που είναι το κανάλι επικοινωνίας μέσω του οποίου μεταδίδεται η γνώση. Τότε:

1. Στα δίκτυα μετάδοσης γνώσης συνυπάρχουν άνθρωποι με γνώση στηριγμένη στον λόγο-νόηση με ανθρώπους που αποδέχονται και διαδίδουν α-νόητες είτε ψευδό-απόψεις.

2. Τα κανάλια επικοινωνίας μπορεί να είναι πλήρως αξιόπιστα, χωρίς δηλαδή αλλοίωση των μηνυμάτων είτε αναξιόπιστα με απώλεια γνώσης (misinformation) ή σκόπιμη διαστρέβλωση της γνώσης (disinformation)

3. Ο κάθε άνθρωπος προσδιορίζει αυτούς που θεωρεί ότι διαθέτουν υψηλότερο επίπεδο γνώσης από αυτόν.

4. Ο αποδέκτης επιλέγει αυτόν από τον οποίο θα λάβει γνώση (διαδικασία επιλογής).

5. Στο δίκτυο υπάρχουν ειδικοί (experts) με υψηλό επίπεδο γνώσης, οι οποίοι παράγουν και μεταφέρουν γνώση.

Οι μελέτες

Στις μελέτες μας δείξαμε ότι: α) η επίπτωση των αρχικών ψευδό-απόψεων στην τελική επικράτηση της ορθής γνώσης είναι σχετικά μικρή, εάν τα κανάλια επικοινωνίας είναι αξιόπιστα, β) η ύπαρξη αναξιόπιστων καναλιών επικοινωνίας υποσκάπτει σοβαρά, ενδεχομένως μόνιμα, την διαδικασία μετάδοσης της γνώσης στο δίκτυο, γ) τα κανάλια επικοινωνίας, μέσω των οποίων μεταφέρεται μεγάλος όγκος γνώσης, πρέπει να προστατεύονται, διότι στον πόλεμο της πληροφορίας και της παραπληροφόρησης αυτά θεωρούνται οι «βέλτιστοι στόχοι» για στοχευμένες επιθέσεις και δ) η έγκυρη και έγκαιρη πληροφόρηση επιτυγχάνεται ανεξάρτητα από την κεντρική ή μη θέση των ειδικών στο δίκτυο, αν τα μέλη του δικτύου επιλέγουν ορθά χρησιμοποιώντας αξιόπιστα κανάλια. Συνεπώς, η πολιτική επικοινωνίας πρέπει πρωτίστως να στοχεύει στο να αποφεύγονται: α) τα αναξιόπιστα κανάλια επικοινωνίας, β) τα άτομα με λιγότερη γνώση ή ψευδό-απόψεις και γ) να προστατεύονται τα αξιόπιστα κανάλια επικοινωνίας και οι ειδικοί από επιθέσεις.

Στην περίπτωση της πανδημίας του Covid-19, ήταν σημαντικό οι κάτοικοι να πεισθούν για την σοβαρότητα της κατάστασης ώστε η στρατηγική του περιορισμού της να είναι αποτελεσματική. Κυρίαρχο ρόλο στην στρατηγική για την μετάδοση του μηνύματος είχαν η αξιοπιστία των καναλιών επικοινωνίας και οι ειδικοί.

Το πρώτο κύμα της πανδημίας

Κατά το πρώτο κύμα της πανδημίας, η κυβέρνηση πήρε την απόφαση να μεταδίδει την γνώση απευθείας στον κάθε πολίτη, με την καθιέρωση απευθείας καναλιού μεταξύ του μεταδίδοντος την γνώση και του λήπτη (direct link). Δημιουργήθηκε το επικοινωνιακό δίδυμο Τσιόδρα – Χαρδαλιά, το οποίο με σοβαρό και επιστημονικό τρόπο ενημέρωνε τους πολίτες. Επίσης, με την χρήση των καθημερινών μηνυμάτων της επικοινωνιακής στρατηγικής του «Μένουμε Σπίτι» στα ΜΜΕ, υπήρξε απευθείας κανάλι μετάδοσης των ορθών επιλόγων προς κάθε έναν, ανεξάρτητα από το μέσο ενημέρωσης που παρακολουθούσε. Η προσπάθεια ορισμένων να χρησιμοποιήσουν κανάλια διαστρέβλωσης των θέσεων εγκρίτων επιστημόνων (θόρυβος στο κανάλι) αποτράπηκε, καθώς υπήρχε άμεση η αντίδραση από τους ειδικούς (experts) σε καθημερινή βάση. Να σημειώσουμε ότι στο πρώτο κύμα πανδημίας οι ειδικοί που παρενέβαιναν στα κανάλια επικοινωνίας ήταν κυρίως μέλη της επιτροπής και χρησιμοποιούσαν ενιαία επιχειρηματολογία.

Το δεύτερο και το τρίτο κύμα της πανδημίας

Τι συνέβη στο δεύτερο και τρίτο κύμα; Η κομματική καταγγελία ότι τα ΜΜΕ πληρώθηκαν, μείωσε σημαντικά την άποψη των πολιτών για την αξιοπιστία τους. Επιπλέον, η ίδια κομματικοποίηση οδήγησε στα μετόπισθεν τον πλέον αναγνωρίσιμο ειδικό και άλλους ειδικούς που σήκωσαν το βάρος της επικοινωνίας στο πρώτο κύμα και ανέπτυξαν σχέσεις εμπιστοσύνης με τους πολίτες. Στο δίκτυο αυξήθηκε ο θόρυβος με την εμφάνιση στο προσκήνιο μιας πληθώρας ειδικών από διάφορες επιστημονικές περιοχές με αποτέλεσμα το θόλωμα του μηνύματος της επικοινωνίας. Τέλος, στο δίκτυο γνώσης υπεισήλθε αρκετός θόρυβος και από τα κοινωνικά δίκτυα με συνεχείς βολές κατά των ειδικών. Και τελικά η σύγχυση στους πολίτες είχε τα γνωστά αρνητικά αποτελέσματα.

Συμπερασματικά, με βάση τις μελέτες μας, το δίκτυο μετάδοσης γνώσης σχετικά με την πανδημία λειτούργησε σωστά χτίζοντας αξιοπιστία των καναλιών επικοινωνίας και κομβικές θέσεις για τους ειδικούς, κατά το πρώτο κύμα. Στην συνέχεια, όμως, όπως προβλέπει το μοντέλο μας, πραγματοποιήθηκαν καίρια κτυπήματα στην αξιοπιστία των καναλιών επικοινωνίας και των ειδικών. Ο πόλεμος είχε μερική επιτυχία, όπως φάνηκε στο δεύτερο και τρίτο κύμα. Όμως, η Ελληνική κοινωνία άντεξε στην επίθεση, με μεγάλο κόστος βέβαια σε ανθρώπινες ζωές

* Ιωάννης Αντωνίου, Καθηγητής Μαθηματικού Τμήματος ΑΠΘ, Νίκος Χ. Βαρσακέλης, Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ, Δρ. Ευάγγελος Ιωαννίδης, Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Μαθηματικού Τμήματος και Διδάσκων του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ 

1η έρευνα

2η έρευνα

3η έρευνα

4η έρευνα