Οικολογικό Χρέος: Έννοια και προοπτική

Σύμφωνα με την Επιτροπή για την Ακύρωση του Χρέους του Τρίτου Κόσμου (CATDM), το οικολογικό χρέος είναι το χρέος που έχουν συνάψει οι βιομηχανικές χώρες σε σχέση με άλλες χώρες λόγω παρελθόντων και σημερινών αλλοιώσεων των φυσικών τους πόρων, στις οποίες προστίθενται η μετεγκατάσταση κάθε είδους επικίνδυνων υλικών και γενικά η ελεύθερη διάθεση για την κατάθεση των αποβλήτων της εκβιομηχάνησης.

Έτσι, το οικολογικό χρέος θα συγκέντρωνε ένα πολύ μεγάλο σύνολο υποβαθμίσεων στο φυσικό κεφάλαιο των αναπτυσσόμενων χωρών, οι οποίες μεταβάλλονται από την καθαρή εκμετάλλευση σπάνιων και εξαντλήσιμων πόρων έως τη λεηλασία της βιοποικιλότητας (ιδίως μέσω της αποψίλωσης) μέσω της μετεγκατάστασης επικίνδυνων και ρυπογόνων δραστηριοτήτων (όπως πυρηνικές δοκιμές) και κατοχύρωση παραδοσιακών γνώσεων από τη φαρμακευτική βιομηχανία.

Πώς λοιπόν να ορίσουμε ένα τέτοιο χρέος και πώς να το προσεγγίσουμε;

Ορισμός του Οικολογικού Χρέους

Συχνά προτείνονται τρεις βασικές προσεγγίσεις για την έννοια του οικολογικού χρέους (ΟΧ):

1. Το ΟΧ που οφείλουμε στις μελλοντικές γενιές για τις περιβαλλοντικές ζημιές που τους κληρονομούμε.

2. Το ΟΧ που οφείλουμε στον πλανήτη, που συχνά αντιπροσωπεύεται από μια ημερομηνία μέσα στο χρόνο, από την οποία και μετά ζούμε «με πίστωση», επειδή η γη έχει εξαντλήσει την ικανότητά της να απορροφά το οικολογικό μας αποτύπωμα.

3. Η ιδέα ότι αυτό που ονομάζεται ανάπτυξη των χωρών του Βορρά δεν μπορούσε, από τον αποικισμό της Αμερικής, να γίνει μόνο με βάση τις φυσικές και ανθρώπινες εκμεταλλεύσεις των χωρών του Νότου. Είναι αυτή η ιδέα, η οποία εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1990 υπό την ώθηση των ΜΚΟ της Νότιας Αμερικής, και το CATDM θα το ενδείκνυε, ως αντίβαρο στο χρηματοοικονομικό χρέος, αντιστρέφοντας έτσι τη σχέση πιστωτών-οφειλετών.

Παρακολουθούμε έτσι μια σταδιακή και παγκόσμια συνειδητοποίηση της εύθραυστης φυσικής κληρονομιάς και των πρώτων συνεπειών των οικολογικών και οικονομικών ανισοτήτων ενόψει της κλιματικής αλλαγής. Η έννοια του ΟΧ σχετίζεται με μια ανισορροπία και επιθυμεί να αναδείξει την ιδέα σύμφωνα με την οποία η οικονομική ανάπτυξη, που προέρχεται από πόρους οι οποίοι βρίσκονται κυρίως σε αναπτυσσόμενες χώρες, έχει ωφελήσει κυρίως τις αναπτυγμένες χώρες, αφήνοντας τις αναπτυσσόμενες άπορες μπροστά στις βλαβερές συνέπειες αυτής της εκμετάλλευσης. Με άλλα λόγια, διατυπώνει τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά θέματα δικαιοσύνης μεταξύ των γενεών.

Δυσκολίες εκτίμησης του Οικολογικού Χρέους

Ωστόσο, η εκτίμηση του ΟΧ αντιμετωπίζει πολλές δυσκολίες: από ποιά ημερομηνία πρέπει να ληφθεί υπόψη; Τί αξία να δώσεις στο περιβάλλον; Εάν το ποσό του ΟΧ που συζητιέται λόγω των προβλημάτων εκτίμησης, θα ήταν ωστόσο πολύ υψηλότερο από το χρηματοοικονομικό χρέος.

Πολλές έννοιες έχουν προταθεί όπως το «Material Intensity Per unit Service – MIPS» ή το «οικολογικό σακίδιο» του Friedrich Schmidt-Bleek (1932-2019), τα οποία προτείνονται ως μέτρα για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ενός προϊόντος. Ο συγγραφέας ήταν ιδρυτής και διευθυντής του Ινστιτούτου Factor 10 και Επίτιμος Πρόεδρος του Παγκόσμιου Φόρουμ Πόρων.

Πρόσφατα, υπήρξε ανανεωμένο ενδιαφέρον για την έννοια και την εκτίμηση του ΟΧ, διότι παρέχει σχετική ανάλυση για την κατανόηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, καθώς και το αδιέξοδο στις διαπραγματεύσεις σχετικά με αυτό το ζήτημα. Όταν γίνεται μια ανάλυση της πρώτης αιτίας αυτής της αύξησης της θερμοκρασίας, δηλαδή τη συσσώρευση αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα, είναι δυνατόν να συνειδητοποιήσουμε ότι μια πρώτη αύξηση (από τα μέσα του 19ου αιώνα) συμπίπτει με την εκβιομηχάνιση της Ευρώπης, των ΗΠΑ και λίγο αργότερα της Ιαπωνίας.

Παρόλο που πολλές χώρες αντιμετωπίζουν την εμφάνιση μεσαίων τάξεων που υιοθετούν τον εντατικό ενεργειακό τρόπο ζωής της Δύσης, είναι σαφές ότι οι κατά κεφαλήν εκπομπές στις χώρες του Πρώτου Κόσμου είναι ακόμα σημαντικά υψηλότερες από αυτές των νότιων χωρών. Το ΟΧ επομένως αυξάνεται μέρα με τη μέρα, ακόμη περισσότερο καθώς συνοδεύεται από άλλες εξίσου σοβαρρές επιβαρύνσεις του περιβάλλοντος (υπερεκμετάλλευση των πρώτων υλών, ορυχείων, πετρελαιοπηγών ή γεωργικών εκτάσεων από πολυεθνικές εταιρείες).

Το ΟΧ σε ποσοστό του ΑΕΠ για τις έξι μεγαλύτερες χώρες της Ευρώπης είναι το ακόλουθο (Observatoire Francais des Conjonctures Economiques, 2018):

Γερμανία 64 %, Ολλανδία 59%, Μεγ. Βρετανία 51%, Ιταλία 50%, Ισπανία 39%, Γαλλία 38%

Σε πολλές περιπτώσεις αυτή η υπερεκμετάλλευση της φύσης στοχεύει στην παροχή συναλλάγματος που θα χρησιμοποιηθεί για την εξόφληση του χρηματοοικονομικού χρέους των χωρών του Τρίτου Κόσμου. Επιπλέον, το άνοιγμα των συνόρων επιτρέπει επίσης τη μετεγκατάσταση ρυπογόνων βιομηχανιών σε χώρες όπου τα πρότυπα ρύπανσης είναι πολύ χαμηλότερα ή ανύπαρκτα.

Τέλος του Oικολογικού Χρέους

Εάν η έννοια του ΟΧ είναι αδιαχώριστη από το πλαίσιο Βορρά – Νότου, πρέπει ωστόσο να το ξεπεράσει αυτό, ιδίως αναλύοντας τα πράγματα από τη σκοπιά των κοινωνικών τάξεων. Έτσι, πολύ μακριά από το να είναι ομοιογενείς, ο Βορράς και ο Νότος περιέχουν μεταξύ τους σχέσεις κυριαρχίας και εκμετάλλευσης στις οποίες οι πιο στερημένοι πληθυσμοί υποφέρουν περισσότερο από τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του τρόπου παραγωγής και κατανάλωσης, που επιβάλλονται σε μεγάλο βαθμό από τις άρχουσες τάξεις, μέσω επιθετικών οικονομικών πολιτικών. Το ΟΧ πρέπει, συνεπώς, να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε την αδυναμία του οικονομικού μας συστήματος να διαρκέσει με την πάροδο του χρόνου και κυρίως να εξετάσουμε συγκεκριμένες αποζημιώσεις στα θύματα προηγούμενων και μελλοντικών περιβαλλοντικών αναταραχών.

Σε ένα άρθρο μας τον Ιούνιο του 2020 είχαμε προτείνει ένα νέο οικολογικό σχεδιασμό ως εργαλείο για την επιβίωση του πλανήτη (Κ. Ζοπουνίδης, Πολυτεχνείο Κρήτης, 8 Ιουνίου 2020). Αυτός ο σχεδιασμός πρέπει να στηρίζεται σε τεράστιες επενδύσεις για οικολογική μετάβαση, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και καθαρές υποδομές, ιδίως μέσω της μόνωσης των κτιρίων. Ακόμη, καλύτερη οργάνωση της μείωσης της χρήσης των φυσικών πόρων, εκμετάλλευσης της νέας τεχνολογίας των big data και ταυτόχρονη αλλαγή των οικονομικών και πολιτιστικών συστημάτων. Η οικολογία αποτελεί πλέον το κορυφαίο μέλημα όλων των χωρών. Αλλά τί οικολογία; Η διαβίωση σε αρμονία με τον πλανήτη είναι προφανώς δυνατή. Σε αυτό πρόκειται να συνεισφέρει και η χρηματοοικονομική με τις κοινωνικά υπεύθυνες επενδύσεις (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Εσκαντάρ, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 21/04/2021).

* Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Καθηγητής, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France