Ευάγγελος Βενιζέλος: «Πρέπει να προστατεύσουμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία»

Τα σημεία στα οποία τέμνονται η νομική επιστήμη και η πολιτική πραγματικότητα αναδεικνύονται στην τρίτη, επικαιροποιημένη έκδοση του έργου του Ευάγγελου Βενιζέλου «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου». Η διασύνδεση της επιστήμης με την πολιτική, όπως εκφράζεται άλλωστε στο πρόσωπο του καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου, πρώην αντιπροέδρου της κυβέρνησης και πρώην προέδρου του ΠαΣοΚ, καταφαίνεται ήδη στις πρώτες σελίδες του βιβλίου και στην αφιέρωση στον καθηγητή του, Δημήτρη Τσάτσο: «[…] που μας δίδαξε ότι: “η ευθύνη του ερμηνευτή του δικαίου, ιδιαίτερα του ερμηνευτή του Συνταγματικού Δικαίου, είναι ευθύνη πολιτική, ευθύνη για την πολιτεία, ευθύνη για τη δημοκρατία”».

Η ενασχόληση με την πολιτική

Αφορμή για τη νέα έκδοση (έπειτα από εκείνες του 1991 και του 2008) στάθηκαν οι αναθεωρήσεις του Συντάγματος, με πιο πρόσφατη εκείνη του 2019, σε συνδυασμό όμως και με την περίοδο της δεκαετούς κρίσης, αλλά και της πανδημίας, μέσα από τις οποίες αναδείχθηκαν μείζονες προκλήσεις και σε συνταγματικό επίπεδο. Οπως σημείωσε δε ο ίδιος ο κ. Βενιζέλος την προηγούμενη Τρίτη στη διαδικτυακή συζήτηση με αφορμή το βιβλίο του και θέμα «Ποιο είναι το νόημα της διδασκαλίας του Συνταγματικού Δικαίου στην εποχή μας;»: «Εάν δεν υπήρχε η πανδημία και το lockdown, η έκδοση αυτή δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Με βοήθησε πάρα πολύ να αντέξω τον εγκλεισμό η ενασχόληση με την έκδοση αυτή, αφιέρωσα πάρα πολλές ώρες».

Ως ο πολιτικά πλέον ενεργός και δραστήριος μεταξύ των καθηγητών του Συνταγματικού Δικαίου ή της Νομικής γενικότερα, ο πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης υπογράμμισε στην ίδια εκδήλωση: «Πολιτική ενασχόληση δεν είναι να έχεις κάνει μία περίοδο βουλευτής ή να έχεις κάνει μέλος μιας κυβέρνησης υπηρεσιακής ή έστω και πολιτικής, με την έννοια της παροχής ψήφου εμπιστοσύνης. Συμμετοχή στην πολιτική σημαίνει συμμετοχή στην πολιτική ηγεσία, σημαίνει συμμετοχή στην ευθύνη, σημαίνει να θυσιάζεις τη δημοφιλία σου, σημαίνει να αναλαμβάνεις κόστος προσωπικό, να δίνεις απάντηση σε ερωτήσεις ιστορικές. Εν τούτοις, αγωνίστηκα από την αρχή να τονίσω τον νομικό χαρακτήρα όλων αυτών των εννοιών και όλων αυτών των διαδικασιών, χωρίς τον οποίο δεν υπάρχει Συνταγματικό Δίκαιο και αν δεν υπάρχει Συνταγματικό Δίκαιο, δεν υπάρχει έννομη τάξη».

Η δύσκολη απόφαση του 2011

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Ευάγγελος Βενιζέλος προχώρησε κατά την ίδια συζήτηση σε μία αξιολόγηση της πολιτικής του δράσης των τελευταίων ετών, παραπέμποντας στους δύο κορυφαίους δασκάλους του, τον Αριστόβουλο Μάνεσηκαι τον Δημήτρη Τσάτσο: «Εμείς τι είμαστε μπροστά σε αυτούς; Ο Αριστόβουλος παύτηκε από το Πανεπιστήμιο από τη Δικτατορία, λόγω του δημοκρατικού του φρονήματος, εξορίστηκε, αναγκάστηκε να πάει στην Αμιένη να διδάξει. Εξόριστος στη Γαλλία πια, ήταν ένας μύθος. Ο Δημήτρης Τσάτσος ήταν ήδη υφηγητής και καθηγητής στη Γερμανία, ένας πλήρης γερμανός επιστήμων, μία δεύτερη ζωή επιστημονική, πλήρης. Δεν διορίστηκε από τη χούντα, ενώ εξελέγη στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συνελήφθη και κρατήθηκε στο κολαστήριο του ΕΑΤ-ΕΣΑ. Εμείς τι κάναμε; Τίποτα δεν κάναμε, δώσαμε τον πόλεμο της γενιάς μας. Ο πόλεμος της γενιάς μας ήταν το 2009, 2010, 2011» ανέφερε.

Και στη συνέχεια υπογράμμισε: «Η δική μου πολιτική ζωή παίχθηκε το βράδυ που έπρεπε να πω “ναι” ή “όχι” στο εάν θα αναλάβω αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Οικονομικών, εάν θα θυσιάσω την προοπτική μου και τη δημοφιλία μου εκείνης της εποχής, αναλαμβάνοντας προσωπικά και επώνυμα το κόστος εξαιρετικά δύσκολων αποφάσεων, τις οποίες ο ελληνικός λαός, στη μεγάλη του πλειοψηφία, θεωρούσε εχθρικές για αυτόν και μη αναγκαίες για την πατρίδα. Απεδείχθη στη συνέχεια», πρόσθεσε, «ότι δεν υπήρχε άλλη πολιτική, δεν υπήρχε άλλη λύση, ουδείς ανεκάλεσε ή μετρίασε τα μέτρα αυτά, όλοι οι άλλοι έλεγαν ψέματα. Αλλά η κοινή γνώμη αναζητά πάντα την αλήθεια, δήθεν, και όταν πεις την πικρή αλήθεια, αυτή ψηφίζει και ξαναψηφίζει το ευχάριστο ψέμα. Ετσι γράφεται η ιστορία. Η δημαγωγία και ο λαϊκισμός είναι σύμφυτα και εγγενή στοιχεία της δημοκρατίας. Συμφωνώ […] ότι το βασικό καθήκον του Συνταγματικού Δικαίου είναι να προστατεύσει, να εξειδικεύσει και να εμπεδώσει τη φιλελεύθερη δημοκρατία, τη συνταγματική δημοκρατία. Αλλά η δημοκρατία έχει και γενετικά προβλήματα, άρα πρέπει να διαχειρισθεί και αυτές τις αντιφάσεις» σημείωσε.

Μιλώντας δε για εκείνο το ίδιο βράδυ της 15ης Ιουνίου 2011 και την απόφαση που έλαβε, τόνισε: «Αλλαξε τη ζωή μου άρδην και τη σχέση μου με τον κόσμο, αλλά άλλαξε και τη σχέση μου, θα μου επιτρέψετε να πω, με αυτό που λέγεται πατρίδα και με αυτό που λέγεται ιστορία, όσο μικρή θέση και εάν έχουμε, σε μία υποσημείωση στην ιστορία του μέλλοντος, που μπορεί να είναι αυστηρή ή επιεικής. Εστω σε μία υποσημείωση».

Κατά τον Ευάγγελο Βενιζέλο η πολιτική διάσταση και λειτουργία του Συνταγματικού Δικαίου έγκειται εν τέλει στο εξής: «Πράγματι, πρέπει να προστατεύσουμε τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Δεν υπάρχει δημοκρατία που είναι illiberal, μη φιλελεύθερη, και δεν υπάρχει Κράτος Δικαίου χωρίς δημοκρατία».

Η σημασία της συναίνεσης και η κρίση συμμετοχής και αντιπροσώπευσης

Ως θεμελιώδες στοιχείο της αναθεωρητικής διαδικασίας του 2001, ο κ. Βενιζέλος επισημαίνει την αρχή της συναίνεσης, «δηλαδή της μεταπλειοψηφικότητας», όπως λέει χαρακτηριστικά και εξηγεί: «Η μεταπλειοψηφία ως Αρχή μεταφέρει την ανάγκη να αναζητούμε συναινέσεις και κατά τη διάρκεια του βραχέος ιστορικού χρόνου. Αυτό είναι μία πολύ σημαντική μεταβολή που συνδέεται και με ολόκληρη την προσπάθειά μου να παρουσιάσω την έννοια της μετα-αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Γιατί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία από μόνη της δεν σημαίνει τώρα απολύτως τίποτα, δεν μπορεί να καλυφθεί το κενό πολιτικής συμμετοχής, πολιτικής εκπροσώπησης».

Για τον ίδιο, «υπάρχει μία κρίση συμμετοχής και αντιπροσώπευσης που δεν μπορεί να τη λύσει το κλασικό σχήμα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας μαζί με τους κλασικούς θεσμούς του δημοψηφίσματος και της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας, χρειάζεται μία άλλη αντίληψη που απορρέει από την ιστορική μήτρα του συνταγματισμού. Αυτό νομίζω ότι το έχει αντιληφθεί καλύτερα από το εθνικό κράτος η Ευρωπαϊκή Ενωση, η οποία είναι μία συνεχής διαπραγμάτευση, μία συνεχής διακυβερνητική διαπραγμάτευση, όχι με τα αποτελέσματα που θέλαμε, όχι με σπουδαία αποτελέσματα, αλλά πάντως με ιστορικώς διακριτά αποτελέσματα. Γιατί παρακολουθούμε», προσθέτει ο κ. Βενιζέλος, «μία περίεργη κυκλική κίνηση, από τα εθνικά Συντάγματα και τον εθνικό συνταγματισμό πηγαίνουμε στις αξίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης και από τις αξίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης πηγαίνουμε στον διεθνή, πολιτικό και δικαστικό τελικά έλεγχο των εθνικών συνταγματικών τάξεων, και στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ενωσης και πολύ πιο εύκολα στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου».

Η αναθεωρημένη τρίτη έκδοση

Τα «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου» του Ευάγγελου Βενιζέλου εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1991 και εν συνεχεία το 2008. Η τρίτη έκδοση του 2021 είναι αποτέλεσμα επεξεργασίας όλων των κεφαλαίων, ενώ έχουν ενσωματωθεί οι αλλαγές της συνταγματικής αναθεώρησης του 2019, στην οποία ο συγγραφέας συμμετείχε ενεργά (Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. ΧΧΧΙΙ + 644).