Πώς η γεωπολιτική μπορεί να αποβεί επικίνδυνη

Project Syndiacte

Οποιαδήποτε ελπίδα ότι η άτακτη αποχώρηση του Ντόναλντ Τραμπ από τον Λευκό Οίκο θα επανάφερε, έστω για λίγο, το κλίμα ηρεμίας στον κόσμο πρέπει να αποκλειστεί. Ήδη υπάρχει μια νέα επικίνδυνη διεθνής απειλή: η επιστροφή της «γεωπολιτικής» στη διαμόρφωση της διεθνούς ασφάλειας.

Δείτε ως παράδειγμα τα γεγονότα των τελευταίων έξι μηνών. Λίγες εβδομάδες μετά την ορκωμοσία του Προέδρου Τζο Μπάιντεν, ο Υπουργός Εξωτερικών, Άντονι Μπλίνκεν, ήρθε σε αντιπαράθεση με τον Κινέζο ομόλογό του κατά τη διάρκεια διμερούς συνάντησης στην Αλάσκα. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση για τον Nord Stream 2, έναν αγωγό που θα παραδίδει ρωσικό φυσικό αέριο απευθείας στη Γερμανία, παρακάμπτοντας (και αποδυναμώνοντας έτσι) την Ουκρανία. Από μεριάς της, η ΕΕ επέβαλε αυστηρότερες κυρώσεις στην Κίνα, επικαλούμενη τις πολιτικές της Κίνας στη Σιντσιάνγκ , στις οποίες η Κίνα ανταπάντησε με δικές της κυρώσεις.

Τον Ιούνιο, ένα επεισόδιο μεταξύ του Ρωσικού και του Βρετανικού ναυτικού στη Μαύρη Θάλασσα θύμισε αρκετά τον πόλεμο της Κριμαίας τη δεκαετία του 1850. Παράλληλα, η συνάντηση Μπάιντεν και Πούτιν δεν κατάφερε να μειώσει τις εντάσεις μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας. Σε παρόμοιους τόνους αναμένεται να εκτυλιχτεί και η συνάντηση Μπάιντεν με τον Κινέζο Πρόεδρο Σι Γιπίνγκ. Η G7 επαναπροσδιορίζεται ως ομάδα πλούσιων δημοκρατιών που θα θέσει «τις παραδοσιακές πρακτικές» στον υπόλοιπο κόσμο. Εντούτοις, άλλες ισχυρές χώρες δεν ενδιαφέρονται για τους κανόνες που τίθενται από τρίτες χώρες.

Η «Γεωπολιτική» είναι η λέξη που χρησιμοποιείται περισσότερο για να περιγράψει αυτές τις εξελίξεις, οι περισσότερες από τις οποίες χαρακτηρίζονται ως επαναλήψεις γεγονότων που έχουν ήδη συμβεί. Η Ρωσία, για παράδειγμα, συνεχίζει σταθερά την πολιτική της που βασίζεται στην εξαγωγή ενέργειας, ώστε οι υπόλοιπες χώρες να εξαρτώνται από αυτή. Ο Nord Stream 2 θυμίζει την προσπάθεια του Προέδρου Ronald Reagan για τη συμμετοχή της Γερμανίας στην κατασκευή σοβιετικού αγωγού πριν από τέσσερις δεκαετίες. Ο Μπλίνκεν προσδιορίζει την κατασκευή του αγωγού ως «ρωσικό γεωπολιτικό σχέδιο που έχει ως σκοπό να διχάσει την Ευρώπη».

Ως μία κλασικά διφορούμενη έννοια, η γεωπολιτική έχει και αθώες αλλά και επικίνδυνες χρήσεις. Μερικοί την θεωρούν, αόριστα, ένα είδος εναλλακτικής γεωγραφίας. Άλλοι, ωστόσο, την ταυτίζουν με τον γεωγραφικό ντετερμινισμό, υπονοώντας μια ατελείωτη σύγκρουση στην οποία ο χώρος έχει περισσότερη σημασία από τις ιδέες και οι χάρτες από τους ανθρώπους. Ο κίνδυνος του όρου έγκειται στον εγγενή μηδενισμό του: μας κάνει να υποθέσουμε ότι κανείς δεν μπορεί να ενδιαφέρεται σοβαρά για τις αξίες, επειδή δεν μπορεί να υπάρξει παγκόσμιο καλό.

Μετά τον Α ‘Παγκόσμιο Πόλεμο και την αποτυχία ενός επικίνδυνου φιλόδοξου γερμανικού οράματος για την «παγκόσμια πολιτική» (Weltpolitik) υπό τον Kaiser Wilhelm II, χρειάστηκε ένας νέος όρος. Ο όρος αυτό αναφέρθηκε πρώτη φορά από τον Karl Haushofer, έναν αξιωματικό και στρατηγικό θεωρητικό στη Στρατιωτική Ακαδημία του Μονάχου, ο οποίος είχε επηρεαστεί βαθιά από τη σύντομη θητεία του ως στρατιωτικός ακόλουθος στο Τόκιο. Η λέξη Geopolitik επινοήθηκε από έναν Σουηδό πολιτικό, τον Johan Rudolf Kjellén, το 1900, και ο Haushofer την υιοθέτησε με μεγάλη προθυμία.

O Haushofer ήταν εκείνος που μπέρδεψε για πρώτη φορά τη γεωγραφία με την απαραίτητη σύγκρουση, καθιστώντας όλη τη διεθνή πολιτική ένα πικρό αλλά αναπόφευκτο παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος μεταξύ όσων έχουν και δεν έχουν. Πίστευε ότι ήταν η αποστολή του να δημιουργήσει μια νέα πολιτική επιστήμη – «η επιστήμη που δίνει μορφή στην πολιτική ζωή σε έναν φυσικό χώρο διαβίωσης». Η γεωπολιτική ήταν το δόγμα της «σύνδεσης των πολιτικών διαδικασιών με όσα συνέβαιναν στη Γη» και πρέπει τελικά να «γίνει συνείδηση του κράτους».

Ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1920, ο Haushofer απέκτησε γρήγορα θαυμαστές από τα περιθωριοποιημένα στοιχεία της διεθνούς τάξης, με τον Αδόλφο Χίτλερ να έχει επηρεαστεί από τη σκέψη του. Υπαγόρευε τον «Αγών Μου» (Mein Kampf) μέσω του μαθητή του Haushofer, Rudolf Hess. Ο Karl Radek, γραμματέας της Comintern, ήταν σίγουρα εντυπωσιασμένος (υπήρχε ακόμη και ένα σοβιετικό περιοδικό γεωπολιτικής). Και από τότε η γεωπολιτική σκέψη επέστρεψε με μεγάλη ένταση στη ρωσική πολιτική, μετά την ταπεινωτική κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Haushofer έγινε δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό από τον Αλεξάντρ Ντούγκιν, έναν σχεδόν φασίστα στρατηγικό αναλυτή, ο οποίος θεωρείται ευρέως ότι επηρέασε την κοσμοθεωρία του Πούτιν.

Υπάρχει ένα κοινό μοτίβο εδώ: η γεωπολιτική τείνει να είναι ο ευνοημένος όρος για τους ηττημένους της ιστορίας που θέλουν να δώσουν μια κυνική στροφή στις προσπάθειές τους να διαλύσουν ένα νικηφόρο πνευματικό έργο.

Ωστόσο, δεν εννοούσε αυτό η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, το 2019, όταν δήλωσε ότι θα ηγηθεί μιας «γεωπολιτικής επιτροπής». Το θέμα ήταν να ξεχωριστεί η νέα Επιτροπή από μια «πολιτική Επιτροπή» που θα παρέμβαινε στις εσωτερικές υποθέσεις των κρατών μελών της ΕΕ. Ο όρος αυτός που χρησιμοποιήθηκε από την Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν φάνηκε να το πετυχαίνει αυτό, καθώς υποδήλωνε ότι  η Ευρώπη θα ασχολείται με τα υπόλοιπα κράτη σε μία πιο ελεύθερη βάση. Σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, πολλοί Ευρωπαίοι πίστευαν ότι η Ευρώπη είχε φωνή και έβλεπε με θετικό τρόπο το τι ακόμη και μεγάλα κράτη μέλη της, όπως η Γαλλία, η Γερμανία ή η Ιταλία, δεν θα μπορούσαν να έχουν από μόνα τους να ασκήσουν επιρροή.

Ωστόσο, υπό τις τρέχουσες συνθήκες, η γεωπολιτική στάση μοιάζει και πάλι σαν αποζημίωση για ανικανότητα. Τα άσχημα στοιχεία της παλιάς γεωπολιτικής επανεμφανίζονται και παρεμποδίζουν την εύρεση λύσεων σε παγκόσμια προβλήματα, όπως η πανδημία του κορωνοϊού, η οποία δεν θα τελειώσει μέχρι να επιτευχθούν μεγάλα ποσοστά εμβολιασμού.

Η χρήση της «γεωπολιτικής» δεν επιτυγχάνει τίποτα, γιατί η επίκληση του όρου δεν είναι υποκατάστατο ουσιαστικών συζητήσεων και μετάδοσης αντιφατικών ερμηνειών. Το να σκεφτόμαστε με βάση τις συγκρούσεις Μεγάλων Δυνάμεων και να διαφωνούμε για το ποιος είναι ο μεγαλύτερος υποκριτής, ούτε θα επιλύσει διεθνείς διαφωνίες ούτε θα λύσει κοινά προβλήματα. Ο μόνος τρόπος για να γίνει αυτό είναι να επικεντρωθούμε σε αυτό που πραγματικά απαιτεί η επίτευξη κοινών στόχων.

Ο Harold James είναι καθηγητής Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον και συγγραφέας του επερχόμενου έργου του The War of Words: A Glossary of Globalization.