Η ευκαιρία που μας δίνει η πανδημία

Project Syndicate

Η επέλαση της πανδημίας εμπόδισε αρκετά την ανάπτυξη της οικονομίας σε διάφορα μέρη του κόσμου. Οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις συντονίζουν τις προσπάθειές τους τώρα για να επανέλθουν στους προπανδημικούς ρυθμούς. Ωστόσο, κάτι τέτοιο είναι λάθος.

Στον προπανδημικό κόσμο, βαδίζαμε στο τέλος της ανθρωπότητας. Αυτό συνέβαινε, λόγω της αλλαγής του κλίματος, της συγκέντρωσης του πλούτου σε όλο και λιγότερα χέρια και της ανάπτυξης εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης (AI).

Οι επιστήμονες μάς έχουν προειδοποιήσει εδώ και καιρό ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη θα μειώσει απότομα το προσδόκιμο ζωής. Η αντίστροφη μέτρηση έχει ήδη ξεκινήσει. Η ανθρωπότητα έχει μετατραπεί σε ένα είδος υπό εξαφάνιση. Θα ήταν σαν αυτοκτονία να επιστρέφαμε στις προπανδημικές μας συνήθειες. Γιατί να μπούμε σε ένα τέτοιο αδιέξοδο;

Τώρα, που ένα μεγάλο μέρος της οικονομίας έχει σταματήσει να λειτουργεί, είναι η κατάλληλη στιγμή να επαναπροσδιορίσουμε τις επιλογές μας. Η πανδημία μάς έδωσε την ευκαιρία να «μπούμε» σε έναν κόσμο που χαρακτηρίζεται από τρία μηδενικά: καθαρές μηδενικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, μηδενική φτώχεια και μηδενική ανεργία.

Ο επανασχεδιασμός του συστήματος είναι η μόνη λύση. Οι κυβερνήσεις έχουν ξεκινήσει να ανακοινώνουν καθαρούς μηδενικούς στόχους, όπως ακριβώς και οι επιχειρήσεις που έχουν υπογράψει τους Στόχους Αειφόρου Ανάπτυξης.

Αλλά τι από αυτά είναι πραγματικότητα και τι απλώς δημόσιες σχέσεις; Μια αληθινή προσπάθεια αλλαγής θα ήταν να αλλάξουμε την οικονομική μας σκέψη και να δώσουμε ένα τέλος στην προσπάθεια αύξησης του ΑΕΠ. Με τον τρόπο αυτό, θα καταλαβαίναμε πόσο επικίνδυνος είναι ο κόσμος που έχουμε δημιουργήσει και θα αναγκαστούμε να αντιμετωπίσουμε τη σταθερή συσσώρευση πλούτου στα ανώτερα στρώματα,  η οποία βαίνει εις βάρος των κατώτερων.

Στην παρούσα φάση, οι κυβερνήσεις συνεχίζουν σταθερά την πολιτική τους πορεία, που ακολουθούσαν μέχρι στιγμής. Ανακοινώνουν περιβαλλοντικούς στόχους, αλλά δεν λαμβάνουν άμεση δράση. Καμία χώρα δεν δείχνει να ανησυχεί ουσιαστικά για τη συγκέντρωση πλούτου ή την ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης. Επομένως, εναπόκειται στους απλούς πολίτες, και ιδίως στους νέους, να κινητοποιηθούν ενάντια σε ένα κατεστραμμένο status quo.

Πίσω στη χάραξη πολιτικής

Ο καπιταλισμός βασίζεται στην υπόθεση ότι τα ανθρώπινα όντα καθοδηγούνται από το προσωπικό συμφέρον. Η υπόθεση, όμως, αυτή θα πρέπει να αναδιατυπωθεί, για να αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα. Θεωρώ ότι οι άνθρωποι καθοδηγούνται περισσότερο από το συλλογικό παρά το ατομικό συμφέρον.

Η υπόθεση ότι  για τους ανθρώπους έχει σημασία μόνο το προσωπικό συμφέρον είναι αυτό που οδήγησε τους οικονομολόγους να αναπτύξουν τη θεωρία για τη μεγιστοποίηση των κερδών. Ωστόσο, αν αναγνωριστεί ο ρόλος του συλλογικού συμφέροντος στη ζωή των ανθρώπων, το μοντέλο αυτό θα πάψει να έχει ισχύ. Χρειαζόμαστε ένα νέο πλαίσιο για τις επιχειρήσεις.

Μία επιχείρηση που λειτουργεί με βάση το συλλογικό συμφέρον δεν χρειάζεται το ατομικό κίνητρο κέρδους. Αντιθέτως, η επιτυχία της εξαρτάται από το εάν παρέχει οικονομικά βιώσιμες λύσεις σε συλλογικά προβλήματα και, ως εκ τούτου, τα κέρδη της να επιστρέφονται στην ίδια. Η προσέγγιση αυτή μπορεί να έχει και πρακτική βάση: Έχω δημιουργήσει ακριβώς αυτό το είδος «κοινωνικής επιχείρησης».

Θα μπορούσε η προσέγγιση αυτή να σημάνει το τέλος του καπιταλισμού; Όχι, και αυτό γιατί οι επιχειρήσεις που μεγιστοποιούν τα κέρδη μπορούν να λειτουργούν παράλληλα με τις κοινωνικές επιχειρήσεις. Εναπόκειται στις ίδιες τις εταιρείες να αποφασίσουν ποιο μοντέλο θα ακολουθήσουν. Κάποιος θα μπορούσε να επιλέξει επιχειρήσεις μεγιστοποίησης κέρδους, κοινωνική επιχείρηση ή και τα δύο – είτε ξεχωριστά είτε ταυτόχρονα. Και οι δύο τύποι επιχειρήσεων θα αποτελούσαν μέρος της ίδιας αγοράς υπό τις ίδιες ρυθμιστικές αρχές.

Προφανώς, οι άνθρωποι δεν καθοδηγούνται αποκλειστικά από προσωπικό συμφέρον. Αν συνέβαινε αυτό, δεν θα υπήρχε η έννοια της φιλανθρωπίας. Ομοίως, «επένδυση» δεν γίνεται μόνο εάν χρησιμοποιούμε τα χρήματα για ενέργειες που μεγιστοποιούν το προσωπικό κέρδος. Επένδυση θα έχει γίνει ανεξαρτήτως του εάν κάποιος αγοράζει τις μετοχές μιας κερδοσκοπικής εταιρείας ή μιας κοινωνικής επιχείρησης.

Όσοι επενδύουν σε κοινωνικές επιχειρήσεις δεν αμφιβάλλουν ότι τα χρήματα που θα αποκομίσουν θα τους δώσουν κάποιου είδους ευτυχίας, αλλά αναγνωρίζουν, παράλληλα,  ότι εάν επένδυαν τα χρήματά τους για να βοηθήσουν τους συμπολίτες τους (συλλογικό συμφέρον), η χαρά θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Όσοι ασπάζονται αυτή την άποψη, θα επενδύσουν σε κοινωνικές επιχειρήσεις.

Τελικά, όλα αυτά εξαρτώνται από πώς ορίζει ο καθένας την ευτυχία. Μπορώ να χρησιμοποιήσω τα χρήματά μου με διαφορετικούς τρόπους. Μπορώ να το δωρίσω, να τα κρύψω κάτω από το στρώμα, να αγοράσω λαχεία, να επενδύσω σε κοινωνικές επιχειρήσεις ή να επενδύσω σε επιχειρήσεις που μεγιστοποιούν τα κέρδη. Ωστόσο, δεν είναι προφανές σε ποια επιλογή θα καταλήξω, γιατί η μεγιστοποίηση της ευτυχίας δεν ταυτίζεται με τη μεγιστοποίηση του κέρδους.

Το κοινωνικό επιχειρηματικό κράτος

Αυτή η υπόθεση για τον καπιταλισμό μάς έχει ξεγελάσει σε πολλά επίπεδα. Το χειρότερο από όλα, μας έκανε να πιστεύουμε ότι η ευτυχία μπορεί να μετρηθεί σε χρήματα. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, όλοι οι πολίτες προσπαθούν συνεχώς να μεγιστοποιούν τα κέρδη τους, πληρώνουν φόρους και τα κρατικά αυτά έσοδα συμβάλλουν στο να επιλυθούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα.

Η συμμετοχή της κυβέρνησης στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων οδήγησε σε πολιτική πόλωση. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να προβούν σε μειώσεις φόρων και να μην εμπλέκονται στην επίλυση προβλημάτων που αφορούν αποκλειστικά τις αγορές. Στον αντίποδα, άλλοι υποστηρίζουν ότι η κυβέρνηση πρέπει να συμμετέχει περισσότερο στην επίλυση κοινωνικών προβλημάτων, αυξάνοντας τους φόρους, όπου χρειαστεί.

Οι πολίτες δεν θα πρέπει να είναι απλοί θεατές. Όλοι πρέπει να συμμετέχουμε όπως μπορούμε για να αντιμετωπίσουμε τα κοινωνικά προβλήματα. Μόνο έτσι τα αποτελέσματα θα γίνουν εμφανή.

Έξυπνη κυβέρνηση θεωρείται εκείνη που δημιουργεί χώρο και κίνητρα ώστε να εμπλακούν και οι πολίτες στην αντιμετώπιση προβλημάτων. Θα τους εμπνεύσει και θα τους επικροτήσει για τα επιτεύγματά τους, δημιουργώντας, παράλληλα, τις κατάλληλες νομικές και διοικητικές δομές, ώστε να υποστηρίξει τις πρωτοβουλίες τους. Για παράδειγμα, οι κυβερνήσεις μπορούν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για κοινωνικά επιχειρηματικά ταμεία, κοινωνικά επιχειρηματικά κεφάλαια και κοινωνικές επιχειρήσεις μικροεπιχειρηματικών τραπεζών.

Το θέμα, εδώ, δεν είναι να υποβαθμίσουμε τον ρόλο της κυβέρνησης. Αντιθέτως, πρέπει να ενεργοποιήσουμε την οργανωτική λειτουργία του κράτους. Η ικανότητα μίας κυβέρνησης δεν πρέπει να κρίνεται από τα φορολογικά της έσοδα, αλλά από τη δύναμη που δίνει στον λαό. Εάν μία κυβέρνηση καθοδηγεί τον λαό της και τον εμπνέει να λάβει δράση, τότε μπορεί να επιτύχει πολλά περισσότερα από όσα μπορούν τα έσοδα.

Οι οικονομικοί και κοινωνικοί μετασχηματισμοί είναι ευκολότεροι όταν οι κυβερνήσεις επιδεικνύουν αληθινή ηγεσία. Εάν οι κυβερνήσεις συμμετείχαν ουσιαστικά στη χάραξη πολιτικής για ένα νέο μέλλον, η διαδικασία θα ήταν πολύ πιο ομαλή και γρήγορη. Στον πυρήνα αυτής της διαδικασίας βρίσκεται η δημιουργία νέων θεσμών.

Για παράδειγμα, χρειαζόμαστε χρηματοπιστωτικά ιδρύματα για να διασφαλίσουμε ότι κάθε νέος μπορεί να γίνει επιχειρηματίας εάν δεν θέλει να περιμένει να βρει κάπου μία θέση εργασίας. Το κράτος μπορεί να συμβάλλει σε αυτό μέσω ενός νομικού πλαισίου για τα ταμεία επιχειρηματικών κεφαλαίων κοινωνικής επιχείρησης και με τη δημιουργία κινήτρων για τις επιχειρήσεις. Έτσι, θα μπορέσουν να δημιουργηθούν νέες κοινωνικές επιχειρήσεις παράλληλα με τις συμβατικές.

Σε πάρα πολλές χώρες, ωστόσο, δεν υπάρχει ρύθμιση χρηματοδότησης για έναν νέο που θέλει να ξεκινήσει τη δική του επιχείρηση. Η χρηματοδότηση, όμως, είναι το καύσιμο της επιχειρηματικότητας, αλλά όσο οι μεγαλοκαρχαρίες δανείων είναι οι μόνοι που το προσφέρουν, οι κοινωνικές επιχειρήσεις δεν θα γίνουν ποτέ πραγματικότητα. Οι μικροεπιχειρηματίες χρειάζονται εξειδικευμένες τράπεζες που μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες τους, ακόμη και σε απομακρυσμένα και απομονωμένα μέρη.

Σκεφτείτε κάποιον που ξεκινά να πουλάει πουκάμισα στον δρόμο. Ίσως να πουλήσει πέντε την ημέρα, παρόλο που έχει την ικανότητα να πουλήσει 50. Μην έχοντας χρήματα να επεκτείνει την επιχείρησή του, τα παρατάει και προσπαθεί να βρει νέα δουλειά (πιθανώς στην άτυπη οικονομία, όπου δεν έχει οφέλη ή νομική προστασία). Εάν όμως είχε τα χρήματα, θα είχε πολλές επιλογές. Θα μπορούσε να παραιτηθεί από τη δουλειά του και να επικεντρωθεί στην οικοδόμηση της επιχείρησής του ή θα μπορούσε να δούλευε κάπου ενώ, παράλληλα, συνέχιζε να πουλάει πουκάμισα.

Τεχνολογία για το τι;

Η τεχνολογία διαδραματίζει σημαντικό ρόλο σε όλα αυτά. Θα μπορούσε να είναι ευλογία ή κατάρα, αναλόγως το πώς την χρησιμοποιούμε.  Θα μπορούσαμε εύκολα να φανταστούμε πώς η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να ωφελήσει τους ανθρώπους, αλλά όχι όταν σχεδιάζεται και αναπτύσσεται για να αντικαταστήσει τους εργαζόμενους σε μαζική κλίμακα.

Όταν δημιουργούμε μία νέα τεχνολογία, πρέπει να σκεφτόμαστε πώς και που θα τη χρησιμοποιήσουμε. Η τεχνολογία είναι μία ανθρώπινη δημιουργία που αντικατοπτρίζει τις δικές μας αξίες και προθέσεις. Η ιατρική εφευρέθηκε για να θεραπεύσει τους ανθρώπους, αλλά, προφανώς, οι ιατρικές γνώσεις και οι τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ακόμη και για να τους σκοτώσουν. Μία τεχνολογία γενικής χρήσης, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, δεν διαφέρει πολύ από αυτό.

Πιστεύω ότι η ανάπτυξη της τεχνητής νοημοσύνης, προς το παρόν, κατευθύνεται προς τη λάθος κατεύθυνση, επειδή χρησιμοποιείται για τη μεγιστοποίηση των κερδών, μειώνοντας το κόστος εργασίας των επιχειρήσεων που βασίζονται στο κέρδος. Πρέπει να σταματήσουμε αυτήν την τάση προτού να είναι πολύ αργά, καθώς, σε αντίθεση με άλλες τεχνολογίες, η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί, θεωρητικά, να αναπαράγεται.

Η πανδημία μάς έδωσε την ευκαιρία να προσπαθήσουμε για έναν νέο κόσμο με μηδενικές εκπομπές, μηδενική φτώχεια και μηδενική ανεργία. Για να το επιτύχουμε αυτό, θα πρέπει να καταργήσουμε τη χρήση ορυκτών καυσίμων και να στραφούμε στη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας σε παγκόσμια κλίμακα. Θα πρέπει να σταματήσουμε να τρώμε βόειο κρέας και να καταργήσουμε τη χρήση πλαστικών μίας χρήσης. Αυτά μόνο δεν αρκούν, θα πρέπει να κάνουμε πολύ περισσότερα για να διατηρήσουμε και να προστατεύσουμε τα δάση μας και άλλα σημαντικά οικοσυστήματα.

Πρέπει, επίσης, να επανασχεδιάσουμε το τραπεζικό σύστημα, έτσι ώστε οι χρηματοοικονομικές υπηρεσίες να είναι προσβάσιμες ακόμη κι από τους άστεγους. Πρέπει να μην επιτρέψουμε, για πολύ καιρό ακόμη, τη συγκέντρωση πλούτου. Πρέπει να αναλογιστούμε σοβαρά για τις απειλές που θέτει η τεχνητή νοημοσύνη και πρέπει να στραφούμε, πράγματι, στην κοινωνική επιχειρηματικότητα.

Ο άνθρωποι έχουν μετατραπεί σε είδος υπό εξαφάνιση. Εάν συνεχίσουμε έτσι, θα εξαφανιστούμε – και ίσως και πολύ σύντομα, ανάλογα με τις επιλογές που κάνουμε επί του παρόντος.

Ο Muhammad Yunus, κάτοχος βραβείου Νόμπελ, είναι ο ιδρυτής της τράπεζας Γκράμιν (Grameen Bank).