Ο Φράνσις Φουκουγιάμα για το τέλος της αμερικανικής ηγεμονίας

Το σχόλιό του κατόπιν πρόσκλησης είναι το πρώτο σε μια σειρά από εξωτερικούς συνεργάτες για το μέλλον της αμερικανικής ισχύος – ρίχνοντας μια ευρεία ματιά στις δυνάμεις που διαμορφώνουν την παγκόσμια θέση της χώρας στα 20 χρόνια από την 11η Σεπτεμβρίου, από την άνοδο της Κίνας έως την αποχώρηση από το Αφγανιστάν. 

Οι τρομακτικές εικόνες των απελπισμένων Αφγανών που προσπαθούν να φύγουν από την Καμπούλ αυτή την εβδομάδα μετά την κατάρρευση της κυβέρνησης που υποστηριζόταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν προκαλέσει μια σημαντική καμπή στην παγκόσμια ιστορία, καθώς η Αμερική απομακρύνεται από τον κόσμο. Η αλήθεια είναι ότι το τέλος της αμερικανικής εποχής είχε έρθει πολύ νωρίτερα. Οι μακροπρόθεσμες πηγές αμερικανικής αδυναμίας και παρακμής είναι περισσότερο εγχώριες παρά διεθνείς. Η χώρα θα παραμείνει μια μεγάλη δύναμη για πολλά χρόνια, αλλά το πόσο επιδραστική θα είναι εξαρτάται από την ικανότητά της να διορθώνει τα εσωτερικά της προβλήματα και όχι την εξωτερική της πολιτική.

Η περίοδος αιχμής της αμερικανικής ηγεμονίας διήρκεσε λιγότερο από 20 χρόνια, από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 έως την οικονομική κρίση το 2007-09. Η χώρα τότε κυριαρχούσε σε πολλούς τομείς ισχύος – στρατιωτικά, οικονομικά, πολιτικά και πολιτιστικά. Το ύψος της αμερικάνικης αλαζονείας ήταν η εισβολή στο Ιράκ το 2003, όταν ήλπιζε ότι θα μπορούσε να ξαναφτιάξει όχι μόνο το Αφγανιστάν (στο οποίο είχε εισβάλει δύο χρόνια πριν) και το Ιράκ, αλλά ολόκληρη τη Μέση Ανατολή.

Η χώρα υπερεκτίμησε την αποτελεσματικότητα της στρατιωτικής δύναμης για να επιφέρει θεμελιώδεις πολιτικές αλλαγές, παρόλο που υποτίμησε τον αντίκτυπο του οικονομικού μοντέλου της ελεύθερης αγοράς στην παγκόσμια χρηματοδότηση. Η δεκαετία ολοκληρώθηκε με τα στρατεύματά της να εμπλέκονται σε δύο αντι-ανταρτικούς πολέμους και σε μια διεθνή οικονομική κρίση που τόνισε τις τεράστιες ανισότητες που είχε προκαλέσει η παγκοσμιοποίηση υπό την ηγεσία των ΗΠΑ.

Ο βαθμός μονοπολικότητας σε αυτήν την περίοδο ήταν σχετικά σπάνιος στην ιστορία, και ο κόσμος επανέρχεται σε μια πιο φυσιολογική κατάσταση πολικότητας από τότε, με την Κίνα, τη Ρωσία, την Ινδία, την Ευρώπη και άλλα κέντρα να αποκτούν δύναμη σε σχέση με την Αμερική. Η τελική επίδραση του Αφγανιστάν στη γεωπολιτική είναι πιθανό να είναι μικρή. Η Αμερική επέζησε από μια προηγούμενη, ταπεινωτική ήττα όταν αποχώρησε από το Βιετνάμ το 1975, αλλά γρήγορα ανέκτησε την κυριαρχία της μέσα σε λίγο περισσότερο από μια δεκαετία και σήμερα συνεργάζεται με το Βιετνάμ για να περιορίσει τον κινεζικό επεκτατισμό. Η Αμερική εξακολουθεί να έχει πολλά οικονομικά και πολιτιστικά πλεονεκτήματα που λίγες άλλες χώρες μπορούν να επιδείξουν.

Η πολύ μεγαλύτερη πρόκληση για την παγκόσμια θέση της Αμερικής είναι η εγχώρια: η αμερικανική κοινωνία είναι βαθιά πολωμένη και δυσκολεύτηκε να βρει συναίνεση σχεδόν για οτιδήποτε. Αυτή η πόλωση ξεκίνησε για συμβατικά θέματα πολιτικής όπως οι φόροι και οι αμβλώσεις, αλλά έκτοτε έχει μετουσιωθεί σε έναν πικρό αγώνα για την πολιτιστική ταυτότητα. Το αίτημα για αναγνώριση από τις ομάδες που θεωρούν ότι έχουν περιθωριοποιηθεί από τις ελίτ ήταν κάτι που προσδιόρισα πριν από 30 χρόνια ως αχίλλειο πτέρνα της σύγχρονης δημοκρατίας. Κανονικά, μια μεγάλη εξωτερική απειλή, όπως μια παγκόσμια πανδημία, θα πρέπει να είναι η αφορμή για τους πολίτες να συσπειρωθούν γύρω από μια κοινή ανταπόκριση. Η κρίση του covid-19 χρησίμευσε μάλλον για να εμβαθύνει τις διαιρέσεις της Αμερικής, με την κοινωνική αποστασιοποίηση, τη χρήση μάσκας και τώρα τα εμβόλια να θεωρούνται όχι ως μέτρα δημόσιας υγείας αλλά ως πολιτικοί δείκτες.

Αυτές οι συγκρούσεις έχουν εξαπλωθεί σε όλες τις πτυχές της ζωής, από τον αθλητισμό μέχρι τις μάρκες καταναλωτικών προϊόντων που αγοράζουν οι κόκκινοι και οι μπλε Αμερικανοί. Η ταυτότητα των πολιτών που υπερηφανεύεται για την Αμερική ως πολυφυλετική δημοκρατία στην εποχή μετά τον αγώνα για τα πολιτικά δικαιώματα έχει αντικατασταθεί από πολεμικές αφηγήσεις του 1619 έναντι του 1776-δηλαδή, αν δηλαδή η χώρα βασίζεται στη δουλεία ή στον αγώνα για την ελευθερία. Αυτή η σύγκρουση επεκτείνεται στις ξεχωριστές πραγματικότητες που κάθε πλευρά πιστεύει ότι βλέπει, πραγματικότητες στις οποίες οι εκλογές τον Νοέμβριο του 2020 ήταν είτε από τις πιο δίκαιες στην αμερικανική ιστορία είτε αλλιώς μια μαζική απάτη που οδήγησε σε μια παράνομη προεδρία.

Καθ ‘όλη τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου και στις αρχές της δεκαετίας του 2000, υπήρχε ισχυρή συναίνεση της ελίτ στην Αμερική υπέρ της διατήρησης ηγετικής θέσης στην παγκόσμια πολιτική. Οι σκληροί και φαινομενικά ατελείωτοι πόλεμοι στο Αφγανιστάν και το Ιράκ αποξένωσαν πολλούς Αμερικανούς όχι μόνο [για εμπλοκές] σε δύσκολα μέρη όπως η Μέση Ανατολή, αλλά γενικά για τη συμμετοχή στα διεθνή.

Η πόλωση έχει επηρεάσει άμεσα την εξωτερική πολιτική. Κατά τη διάρκεια των ετών Ομπάμα, οι Ρεπουμπλικανοί έλαβαν μια σκληροπυρηνική στάση και έβλαψαν τους Δημοκρατικούς για τη «επανεκκίνηση» των σχέσεων με τη Ρωσία και μια φερόμενη αφέλεια σχετικά με τον Πρόεδρο Πούτιν. Ο πρώην πρόεδρος Τραμπ αντέστρεψε το αφήγημα αγκαλιάζοντας ανοιχτά τον κ. Πούτιν και σήμερα περίπου οι μισοί Ρεπουμπλικανοί πιστεύουν ότι οι Δημοκρατικοί αποτελούν μεγαλύτερη απειλή για τον αμερικανικό τρόπο ζωής από τη Ρωσία. Ένας συντηρητικός παρουσιαστής τηλεοπτικών ειδήσεων, ο Τάκερ Κάρλσον, ταξίδεψε στη Βουδαπέστη για να γιορτάσει τον αυταρχικό πρωθυπουργό της Ουγγαρίας, Βίκτορ Όρμπαν. Η “Κατοχή των φιλελευθέρων” (δηλ., ο ανταγωνισμός με την αριστερά, μια φράση κλισέ της δεξιάς) ήταν πιο σημαντικό από την υποστήριξη στις δημοκρατικές αξίες.

Οσον αφορά την Κίνα υπάρχει πιο εμφανής συναίνεση: τόσο οι Ρεπουμπλικάνοι όσο και οι Δημοκρατικοί συμφωνούν ότι αποτελεί απειλή για τις δημοκρατικές αξίες. Αλλά αυτό θα πάει την Αμερική μόνο μέχρι κάποιο σημείο. Μια πολύ μεγαλύτερη δοκιμασία για την αμερικανική εξωτερική πολιτική από το Αφγανιστάν θα είναι εάν υποστεί άμεση κινεζική επίθεση η Ταϊβάν,. Θα είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες πρόθυμες να θυσιάσουν τους γιους και τις κόρες τους για λογαριασμό της ανεξαρτησίας του νησιού; Επιπλέον, θα μπορούσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες να διακινδυνεύσουν τη στρατιωτική σύγκρουση με τη Ρωσία εάν η τελευταία εισβάλει στην Ουκρανία; Αυτές είναι σοβαρές ερωτήσεις χωρίς εύκολες απαντήσεις, αλλά μια αιτιολογημένη συζήτηση για το αμερικανικό εθνικό συμφέρον πιθανότατα θα διεξαχθεί κυρίως μέσω από το πρίσμα του πώς επηρεάζει τον κομματικό αγώνα.

Η πόλωση έχει ήδη βλάψει την παγκόσμια επιρροή της Αμερικής, πολύ λιγότερο από μελλοντικές δοκιμασίες όπως οι προαναφερθείσες. Αυτή η επιρροή εξαρτάται από αυτό που ο Joseph Nye, μελετητής εξωτερικής πολιτικής, χαρακτήρισε «ήπια δύναμη», δηλαδή την ελκυστικότητα των αμερικανικών θεσμών και της κοινωνίας για τους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Αυτή η ελκυστικότητα έχει μειωθεί σημαντικά: είναι δύσκολο για κάποιον να πει ότι οι αμερικανικοί δημοκρατικοί θεσμοί λειτουργούν καλά τα τελευταία χρόνια ή ότι οποιαδήποτε χώρα πρέπει να μιμηθεί την πολιτική πολικότητα και τη δυσλειτουργία της Αμερικής. Το σήμα κατατεθέν μιας ώριμης δημοκρατίας είναι η ικανότητα να πραγματοποιούνται ειρηνικές μεταβιβάσεις εξουσίας μετά τις εκλογές, μια δοκιμή στην οποία η χώρα απέτυχε θεαματικά στις 6 Ιανουαρίου.

Η μεγαλύτερη καταστροφή πολιτικής από την κυβέρνηση του προέδρου Τζο Μπάιντεν στους επτά μήνες της θητείας της ήταν η αποτυχία της να σχεδιάσει επαρκώς για την ταχεία κατάρρευση του Αφγανιστάν. Όσο απρεπές κι αν ήταν, δεν μιλάει για τη σοφία της υποκείμενης απόφασης να αποσυρθεί από το Αφγανιστάν, η οποία τελικά μπορεί να αποδειχθεί σωστή. Ο κ. Μπάιντεν πρότεινε ότι η απόσυρση ήταν απαραίτητη για να επικεντρωθεί στην αντιμετώπιση των μελλοντικών μεγαλύτερων προκλήσεων από τη Ρωσία και την Κίνα. Ελπίζω να είναι ειλικρινής σε αυτό. Ο Μπαράκ Ομπάμα δεν κατάφερε ποτέ να κάνει ένα «άξονα» στην Ασία επειδή η Αμερική παρέμεινε επικεντρωμένη στους ανταρτοπολέμους στη Μέση Ανατολή. Η τρέχουσα διοίκηση πρέπει να αναδιαθέσει τόσο τους πόρους όσο και την προσοχή των υπεύθυνων χάραξης πολιτικής από αλλού, προκειμένου να αποτρέψει τους γεωπολιτικούς αντιπάλους και να συνεργαστεί με συμμάχους.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι πιθανό να ανακτήσουν το προηγούμενο ηγεμονικό τους καθεστώς, ούτε θα πρέπει να φιλοδοξούν προς αυτό. Αυτό που μπορεί να ελπίζουν είναι να διατηρήσουν, με ομοϊδεάτες χώρες, μια παγκόσμια τάξη φιλική προς τις δημοκρατικές αξίες. Το αν μπορεί να το κάνουν αυτό δεν θα εξαρτηθεί από τις βραχυπρόθεσμες ενέργειες στην Καμπούλ, αλλά από την ανάκτηση μιας αίσθησης εθνικής ταυτότητας και σκοπού εν οίκω.