Πόσο πιθανή είναι μια έκρηξη της «ευημερίας του κακού»;

Στο Αφγανιστάν, οι Ταλιμπάν, είκοσι χρόνια μετά την εκδίωξή τους από την εξουσία από τη Δύση, επανέρχονται θριαμβευτικά στην εξουσία. Στην Kίνα, παρά την εντυπωσιακή της οικονομική απογείωση το Κ.Κ. Κίνας αντιμετωπίζει σοβαρή εσωτερική κρίση και ο ηγέτης του γίνεται όλο και πιο αυταρχικός. Στην Ινδία, ο εθνικισμός κόβει εισιτήρια και το μέλλον της μεγαλύτερης δημοκρατίας του κόσμου είναι άδηλον. Η Λατινική Αμερική βρίσκεται μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας και η πανδημία είναι πολύ πιθανόν να έχει υψηλό κόστος. Όλες οι παραπάνω εξελίξεις αλλά και άλλες ακόμα που για λόγους χώρου παραλείπονται, έφεραν στο νου μου το βιβλίο του Γάλλου καθηγητή Οικονομικών Ντανιέλ Κοέν που με τίτλο «Η Ευημερία του Κακού». Κυκλοφόρησε πριν 10 χρόνια, όταν εμαίνετο η τότε χρηματοοικονομική κρίση. Μεταφρασμένο στα ελληνικά από τον ομότιμο καθηγητή και πρώην υπουργό Τάσο Γιαννίτση, για λογαριασμό των εκδόσεων «Πόλις», στη σημερινή συγκυρία, το βιβλίο δεν έχει ούτε μια ρυτίδα. Αντιθέτως η προβληματική του είναι οσο ποτέ άλλοτε επίκαιρη,οταν διαπιστώνει κανείς οτι σε μια ασιατική χώρα, το Αφγανιστάν εχουμε κυβέρνηση ναρκεμπόρων, με ισλαμικό μανδύα.

Κατά τον συγγραφέα, οι διαδοχικές κρίσεις που γνωρίζουμε τις τελευταίες δεκαετίες, μας δείχνουν κάτι ιδιαίτερα σημαντικό. Αποτυπώνουν την επίδραση της οικονομίας στις ανθρώπινες σχέσεις και το ρόλο που παίζει έτσι στη διαμόρφωση των πολιτικο-κοινωνικών εξουσιών.

«Η Ευημερία του Κακού» είναι ετσι ένα ανήσυχο ταξίδι που το στοιχειώνει ένα ερώτημα: Πώς η Δύση, που έσωσε την ανθρωπότητα από την πείνα και την δυστυχία, κατέληξε στην συλλογική αυτοκτονία των δύο παγκοσμίων πολέμων; Ποιο είναι το δηλητήριο, το κρυφό κακό που κατέστρεψε την Ευρώπη;

Η ερώτηση δεν τίθεται μόνον αναδρομικά. Ο κόσμος ακολουθεί όλο και περισσότερο το παράδειγμα της Δύσης, παρά το ιδεολογικό αντιδυτικό μένος: οι ευρωπαϊκές τραγωδίες είναι άραγε πιθανό να επαναληφθούν στην Ασία ή αλλού; Ο πλανήτης θα μπορέσει τελικά να αποφύγει μία νέα συλλογική αυτοκτονία, οικολογικήκαι πνευματική  αυτή την φορά; Όπως με βίαιο τρόπο μάς υπενθύμισε η χρηματοπιστωτική κρίση, μία αβεβαιότητα συστημικής τάξης πλανάται πάνω από το  παγκόσμιο οικονομικό σύστημα το οποίο όσο μετασχηματίζεται τόσο μεγαλώνουν και οι αβεβαιότητες που δημιουργεί. Ο Κοέν διατρέχει έτσι την ιστορία της ανθρωπότητας και τις αβεβαιότητες που βαραίνουν το πεπρωμένο της με εξαιρετική ακρίβεια και γνώση, αλλά και με κάποιες προκαταλήψεις που ίσως υπαγορεύονται από την πολιτική του στράτευση.

Παρ’ όλα αυτά, το βιβλίο του Ντανιέλ Κοέν αποτελεί ένα πολύτιμο μάθημα πολιτικής οικονομίας και οικονομικής ιστορίας, που επιτρέπει να μαντέψει ένας άνθρωπος με ανοικτούς ορίζοντες ποιο θα μπορούσε να είναι το αύριο, με δεδομένη τη σημερινή σοβαρή και βαθειά συστημική κρίση. Και από την άποψη αυτή, ο συγγραφέας, κάνοντας το μακροβούτι του στην ιστορία, μάς προτρέπει, όλους μας, σε μία νοητική κατασκευή που ήδη συνδέει τον ψηφιακό κόσμο μας με το οικοσύστημα, αλλά και με τους νέους όρους παραγωγής πλούτου. Ένας πλούτος που όλο και περισσότερο γίνεται άθλος και άρα μεταβάλλει ριζικά τις συνθήκες απόκτησής του -για το καλύτερο ή για το χειρότερο.

Από πολύ παλιά χρόνια, γράφει ο Ντανιέλ Κοέν, η ανθρωπότητα περπατάει πάνω σε ένα σκοινί που το τραβούν δύο αντίθετες δυνάμεις. Ο αριθμός των ανθρώπων αυξάνει ασταμάτητα, προσκρούοντας συχνά στην ανεπάρκεια των εδαφών που τους θρέφουν. Με τον αριθμό τους όμως και μόνο, οι άνθρωποι πολλαπλασιάζουν τις ανακαλύψεις τους, επεκτείνουν τα σύνορα της γνώσης τους και συνεχίζουν την πορεία τους αυξάνοντας την πυκνότητα και την πολυπλοκότητα του κοινωνικού βίου. Ορισμένες φορές, οι πολιτισμοί πεθαίνουν, περνώντας στην άσχημη πλευρά αυτής της εξίσωσης. Ανίκανοι να κατανοήσουν τι τους συμβαίνει, φθείρονται, άλλοτε πολύ αργά, όπως η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, άλλοτε βίαια, όπωςο πολιτισμός των Μάγιας.

Συνέβη, όμως, επίσης -για να είμαστε ειλικρινείς- μόνο μία φορά στην Ιστορία, μία πρωτόγνωρη επιτάχυνση της παραγωγής γνώσεων, η οποία επέτρεψε σε ένα τμήμα της ανθρωπότητας να πλουτίσει μόνιμα. Γεννήθηκε έτσι η δυνατότητα μιας αέναης μεγέθυνσης, στην Ευρώπη, κάποια στιγμή μεταξύ 12ουκαι 18ουαιώνα, ωθώντας την σε μία αυτοκαταλυτική διαδικασία όπου ο πλούτος έμοιαζε να παράγεται από τον εαυτό του. Αυτή η διαδικασία, που εξαπλώνεται σήμερα σε ολόκληρο τον πλανήτη, οδηγεί στην λεγόμενη δυτικοποίηση του κόσμου.

Η υλική ευημερία είναι, για τον Ντ. Κοέν, ένα a priori ανέλπιστο δώρο. Οδηγεί στην εξαφάνιση της πείνας, επιμηκύνει το προσδόκιμο ζωής, μειώνει τον χρόνο εργασίας για την παραγωγή αγαθών χρήσιμων στον άνθρωπο. Από την σκοπιά των ηθικών συναισθημάτων, όμως, αποτελεί ένα αμφιλεγόμενο δώρο. Κατευνάζει την κοινωνία, αλλά μόνον όσο αυτή αναθεωρεί τις υψηλές απαιτήσεις της. Η γονιμότητα του Προμηθέα εξουδετερώνεται σταθερά από την απληστία της νύφης του, της Πανδώρας. Η αφελώς αισιόδοξη εικόνα μιας κοινωνίας όπου βασιλεύει η ειρήνη χάρη στις αρετές του «ήπιου εμπορίου» δεν αντέχει σε εξέταση. Η εξάλειψη της βίας διόλου δεν οφείλεται στην οικονομική ανάπτυξη. Από τους θρησκευτικούς πολέμους τον 16° αιώνα μέχρι τους παγκόσμιους πολέμους του 20ου, η βία εξαλείφεται πάντα ως αντίδραση στις ίδιες της τις ακρότητες.

Με βάση αυτή την συλλογιστική, διόλου αβάσιμη κατά τα άλλα, ο Κοέν γράφει ότι είναι η σειρά των αναδυόμενων χωρών να ακολουθήσουν σήμερα τα απότομα μονοπάτια που οδηγούν στον βιομηχανικό κόσμο και στον αστικό πολιτισμό. Για να συμβεί αυτό, οι αναδυόμενες χώρες πρέπει να συμπυκνώσουν σε λίγες δεκαετίες τους μετασχηματισμούς που συντελέστηκαν στις ευρωπαϊκές χώρες κατά την διάρκεια πολλών αιώνων. Αυτή είναι ίσως και η μεγάλη πρόκληση του 21ουαιώνα. Διότι, η έκρηξη βίας που σημειώθηκε στην δεκαετία τού 1990 δείχνει πόση μνησικακία και πόσο μίσος πρέπει να ξεπεραστεί.

Με αυτά που συμβαίνουν στην Ασία και στη Μέση Ανατολή, ποιες είναι οι πιθανότητες επαλήθευσης της «Ευημερίας του Κακού»; Ιδού το ερώτημα κατά Σαίξπηρ.