Το παράδοξο των δεδομένων – Τόσες πολλές πληροφορίες, τόση μικρή δυνατότητα πρόβλεψης του μέλλοντος

Τις τελευταίες δεκαετίες, έχουμε συλλέξει περισσότερες πληροφορίες από ποτέ για την κοινωνία. Αυτές οι πληροφορίες, που συλλέγονται και αποθηκεύονται ψηφιακά, συχνά αναφέρονται ως «δεδομένα». Εν τω μεταξύ, η κοινωνία έχει, προφανώς, γίνει πολύ λιγότερο προβλέψιμη. Τη στιγμή που υπάρχει περισσότερη εκ των υστέρων κατανόηση της κοινωνίας (πολλοί από εμάς έχουν πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες) φαίνεται ότι υπάρχει πολύ λιγότερη εκ των προτέρων διορατικότητα (οι πληροφορίες αυτές είναι άπειρες).

Αυτό είναι το παράδοξο των δεδομένων

Θα μπορούσε, βέβαια, να αποτελεί μία ψευδαίσθηση. Υπάρχει μία συνεχής αβεβαιότητα. Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, μετά από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και την πανδημία, μόνο το αίσθημα της αβεβαιότητας είναι, πιθανότατα, αυτό που έχει αυξηθεί. Άλλωστε, τα θετικά αποτελέσματα της δεκαετίας του 1990 δεν είχαν, επίσης, προβλεφθεί. Για παράδειγμα, κανείς δεν περίμενε τον θρίαμβο της δημοκρατίας στην Ευρώπη και την πτώση του Τείχους του Βερολίνου.

Λιγότερο άγχος, λιγότερη αβεβαιότητα

Ακόμη, υπάρχουν διάφορα είδη αβεβαιότητας. Οι θεωρητικοί των πιθανοτήτων είναι προσεκτικοί στο πώς να κάνουν τη διάκριση μεταξύ των ειδών που προσφέρονται για στατιστική ανάλυση, όπως η ατελείωτη ρίψη ζαριών, και των ειδών μέσω των οποίων δεν μπορούμε να κάνoυμε στατιστική ανάλυση, όπως το ποιος θα είναι πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών το 2121.

Ο Μέρβιν Κινγκ, οικονομολόγος και πρώην διοικητής της Τράπεζας της Αγγλίας, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στο φαινόμενο αυτό, όταν γράφει ότι «η βασική πρόκληση που αντιμετωπίζουν όλοι όσοι ζουν σε μια καπιταλιστική κοινωνία είναι η αδυναμία να σκεφτούν τι τους επιφυλάσσει το μέλλον». Αυτή η πρόκληση δεν είναι απαραίτητα κάτι το κακό. Στην πραγματικότητα, είναι ακριβώς το αντίθετο. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι και οι αγορές πρέπει να καινοτομούν.

Ωστόσο, ίσως, το παράδοξο των δεδομένων είναι η πραγματικότητα. Και ίσως να είναι σε τέτοιο βαθμό έντονο, ώστε να αποβεί καταστροφικό. Εάν έχουμε, παράλληλα, περισσότερες πληροφορίες, αλλά λιγότερη κατανόηση του σύγχρονου κόσμου, η άγνοιά μας δεν γεννιέται από λιγότερα, αλλά μεγαλύτερα γεγονότα.

Αυτό αποτελεί μία σημαντική αποτυχία

Τα τελευταία 20 χρόνια, εταιρείες τεχνολογίας, κυβερνήσεις και ιδιώτες έχουν προσπαθήσει αρκετά να συλλέξουν και να ερμηνεύσουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την κοινωνία. Το αποτέλεσμα είναι μια άνευ προηγουμένου καταγραφή ανθρώπινων πράξεων και γεγονότων στα οποία συμμετέχουν οι άνθρωποι: όχι απλώς δεδομένα αλλά και μαζικά δεδομένα. Όλα είναι καταγεγραμμένα, από τις καταστροφικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (μια καλή επένδυση του χρόνου μας) έως και τη σχέση των διασημοτήτων με τα κατοικίδιά τους (μία όχι και τόσο πολύ καλή επένδυση του χρόνου μας). Ακόμα κι αν αυτή η συλλογή δεδομένων είναι ευρεία, ο σκοπός της είναι στενός: καλύτερη κατανόηση της κοινωνίας. Το διαδίκτυο και γνώσεις που έχουμε στον κλάδο της πληροφορικής, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, αποτελούν, πρωτίστως, ποσοτικές επαναστάσεις. Το επίκεντρο των επαναστάσεων αυτών είναι οι στατιστικολόγοι, οι μαθηματικοί και οι τεχνολόγοι. Ωστόσο, ο στόχος αυτής της αναταραχής είναι η ενίσχυση της κυβερνητικής και ιδιωτικής γνώσης της ποιοτικής σφαίρας, των ανθρώπων, των ομάδων, των κοινωνιών και των πιθανών συμπεριφορών και πεποιθήσεών τους.

Έτσι, εάν έχουμε τα δεδομένα και τη γνώση στην πληροφορική, γιατί, τότε, ο κόσμος βρίσκεται σε χάος;

Κάποιοι μπορεί να αντιταχθούν στην ιδέα της παγκόσμιας εντροπίας. Για αυτούς, ο κόσμος μπορεί, στην πραγματικότητα, να θεωρείται περισσότερο οργανωμένος από όσο νομίζουμε. Το διαδίκτυο δεν αποτελεί ένα απλό παθητικό εργαλείο για τη συλλογή πληροφοριών, αλλά, μπορεί, παράλληλα, να χρησιμοποιηθεί και με περισσότερο ενεργό τρόπο. Δεν υπάρχει μόνο για την «κατάθεση», αλλά και για τη διάδοση της ευφυΐας. Αντί για αναταραχές, λοιπόν, γεγονότα όπως η εισβολή στο Καπιτώλιο, στις 6 Ιανουαρίου, μπορεί να μας υποδείξουν μία νέα τάξη πραγμάτων, κατά την οποία μία διαδικτυακή εκστρατεία μπορεί να κινητοποιήσει έναν εξαγριωμένο όχλο και, στη συνέχεια, μία δια ζώσης ομιλία να καταφέρει να τον κατευθύνει.

Αυτή η αντίληψη αντανακλά τις ιδέες του Τζορτζ Σόρος, ενός φιλόσοφου που έχει, επίσης, ασχοληθεί με τα οικονομικά. Το αποκαλεί αυτό «ανταπόκριση στα κοινωνικά αντανακλαστικά», ή, διαφορετικά, την ιδέα ότι οι άνθρωποι έχουν αυτογνωσία της αυτογνωσίας τους. Παρατηρούμε τον εαυτό μας, αλλά κάνοντάς το αυτό, αλλάζουμε κι εμείς. Τι παρατηρούμε λοιπόν;

Ο Σόρος, ωστόσο, ήταν ο πρώτος που επισήμανε ότι τα ανθρώπινα όντα είναι ισχυρά, αλλά και απρόβλεπτα. Οι ακούσιες συνέπειες των πράξεών τους είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες και δεν έχουμε τόσο έλεγχο όσο νομίζουμε, μία παρατήρηση που έκανε ένας άλλος φιλόσοφος στα οικονομικά, ο Νασίμ Νίκολας Τάλεμπ. Ο Τάλεμπ, φυσικά, έχει δώσει εδώ και καιρό ιδιαίτερη έμφαση στον ρόλο που παίζει η αδυναμία των προβλέψεων στις αγορές και τη ζωή. Η εισβολή στο Καπιτώλιο, για παράδειγμα, δεν πήγε ακριβώς βάσει του σχεδίου.

Επομένως, αυτό μπορεί να έγκειται στη σύλληψη των ίδιων των Big Data. Είναι απλό. Μελετήστε τους ανθρώπους όσο θέλετε, παρακινήστε τους όσο θέλετε, αλλά οι άνθρωποι είναι βαθιά μεταβλητοί. Κανείς δεν ξέρει πότε, για παράδειγμα, θα καταρρεύσουν τα χρηματιστήρια. Απλώς μία μέρα θα καταρρεύσουν. Αυτό σημαίνει ότι γνωρίζουμε ότι ορισμένα πράγματα θα συμβούν, αλλά δεν γνωρίζουμε το πότε θα συμβούν. Όσο περισσότερο επιλέγουμε να καταλάβουμε με ακρίβεια το τι θα συμβεί, τόσο περισσότερο απομακρυνόμαστε από το να καταλάβουμε το πότε θα συμβεί. Τελικά, η δυνατότητα υπερτερεί της πιθανότητας, κάτι το οποίο, αν το σκεφτούμε, είναι ιδιαίτερα όμορφο. Οι ιστορίες αγάπης, που ανατρέπουν τις πιθανότητες, είναι αναζωογονητικές. Οι ιστορίες, όπου όλα πάνε βάσει λογικής, είναι υπερβολικά βαρετές. Όπως έγραψε ένας άλλος οικονομολόγος, ο Φρανκ Νάιτ, το 1921, «μια ζωή χωρίς αβεβαιότητα … δεν θα ήταν ελκυστική».

Επιπλέον, στην τελική, δεν μπορούμε, έτσι κι αλλιώς, ποτέ να προβλέψουμε τίποτα. Ένα παράδειγμα αρκεί. Πριν από δέκα χρόνια, οι αναλυτές που προέβλεπαν έναν πόλεμο μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων της Κίνας και των ΗΠΑ δεν ήταν πολλοί. Πριν από είκοσι χρόνια, δεν υπήρχε σχεδόν κανένας που να προβλέπει κάτι τέτοιο. Ο μόνος που έκανε μία τέτοια σκοτεινή σκέψη ήταν ο Γκράχαμ Τ. Άλισον από το Χάρβαρντ, το 2012.

Σήμερα, το Foreign Affairs διαβάζεται, πλέον, σαν αφίσα θεάτρου για τον αποψινό υπερ -πόλεμο στην Ασία. Εδώ είναι η ουσία. Σε περίπτωση που (Θεός φυλάξοι) συμβεί κάτι τέτοιο, οι απαισιόδοξοι αναλυτές θα ενημερώσουν κατάλληλα, όσους από εμάς μείναμε ζωντανοί, ότι οι προβλέψεις τους ήταν σωστές. Ωστόσο, οι προβλέψεις τους και τα γεγονότα που ακολούθησαν μπορεί να αποτελούν απλές συμπτώσεις. Μπορεί οι προβλέψεις τους αυτές να ήταν απλά η πρόβλεψη ενός οποιουδήποτε πολέμου και όχι αυτού του συγκεκριμένου πολέμου. Μπορεί και όχι. Περισσότερα δεδομένα μπορεί να συνεπάγονται μεγαλύτερη σαφήνεια. Μπορεί και όχι. Αποτελούμε μέρος είτε ενός μεταμοντέρνου κόσμου είτε ενός κόσμου στον Διαφωτισμό. Δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι ακριβώς συμβαίνει.

Και έτσι, ζούμε μια περίοδο που θυμίζει την Ελισαβετιανή Εποχή. Εκείνη την εποχή, όπου το μεσαιωνικό και το σύγχρονο συνυπήρχαν. Πρωτοπόροι μαζί με αγρότες, θεατρικοί συγγραφείς μαζί με φτωχούς. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σήμερα με τους μηχανικούς και τους εργαζομένους στις αποθήκες της Amazon. Ζουν στον ίδιο κόσμο. Δουλεύουν για την ίδια εταιρεία.

Συνολικά, η υπερπληροφόρηση που επικρατεί την σημερινή εποχή είναι διφορούμενη. Δεν ξέρουμε ποιες είναι οι επιπτώσεις των νέων πραγμάτων που γνωρίζουμε. Δεν υπάρχουν μόνο οι «γνωστοί άγνωστοι» του Ντόναλντ Ράμσφελντ, αλλά, ενδεχομένως, ένας άγνωστος μεγαλύτερος ή μικρότερος βαθμός και των δύο. Εάν αυτό είναι αποτέλεσμα της ψηφιακής επανάστασης – αν περισσότερες πληροφορίες για τους ανθρώπους οδηγούν σε μεγαλύτερη σύγχυση – το παράδοξο των δεδομένων μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί ανεπίλυτο.