Ευρωπαϊκή Ένωση – Η ατζέντα της επόμενης μέρας

Πριν από λίγο καιρό η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) προχώρησε στην έκδοση του πρώτου πράσινου ομολόγου NextGenerationEU. Η Κομισιόν ανακοίνωσε ότι συγκεντρώθηκαν 12 δισ. ευρώ που θα χρησιμοποιηθούν αποκλειστικά για πράσινες και βιώσιμες επενδύσεις σε ολόκληρη την ΕΕ. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη έκδοση πράσινου ομολόγου στην ιστορία, σε παγκόσμιο επίπεδο.

Πρόκειται για όπως λένε στην αγορά για μια ελπιδοφόρα αρχή του προγράμματος πράσινων ομολόγων NextGenerationEU, το οποίο θα φτάσει έως και τα 250 δισ. ευρώ έως το τέλος του 2026.

Είχε προηγηθεί η ανακοίνωση για το πρόγραμμα δανεισμού της ΕΕ από τις αγορές για τη χρηματοδότηση του Ταμείου Ανάκαμψης. Σύμφωνα με το πρόγραμμα η ΕΕ θα δανείζεται περίπου 150 δισ. ευρώ ετησίως έως το 2026. Με άλλα λόγια, η ΕΕ δίνει μια κοινή απάντηση και αναλαμβάνει κοινό χρέος! Τι θα συμβεί, όμως, από εδώ και πέρα. Το «φρένο χρέους» είναι εδώ και θα παραμείνει ενεργό και για τη νέα Γερμανική κυβέρνηση. Ταυτόχρονα, η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να διαχειριστεί μια νέα διεθνή πραγματικότητα με πολύ διαφορετικά δεδομένα σε πολλά επίπεδα ( Ενεργειακή κρίση, σχέσεις Δύσης – Ρωσίας, σχέσεις ΗΠΑ- Κίνας) αλλά και φαινόμενα πολυκερματισμού των πολιτικών δυνάμεων στο εσωτερικό της.

Για όλα αυτά συζητήσαμε με τον Βασίλη Καρύδα-Υφαντή, Project Manager και Επιστημονικό Συνεργάτη του Ιδρύματος Βασίλη Καρύδα-Υφαντή, Project Manager και Επιστημονικό Συνεργάτη του Ιδρύματος Konrad Adenauer Ελλάδας & Κύπρου.. Το Ίδρυμα Konrad Adenauer (Konrad – Adenauer Stiftung – KAS) που φέρει το όνομα του πρώτου μεταπολεμικού Καγκελάριου είναι ένα πολιτικό ίδρυμα που βρίσκεται πλησίον των θέσεων της Χριστιανοδημοκρατικής Ένωσης της Γερμανίας (CDU).

Με αφορμή την πανδημία είδαμε την Ευρωπαϊκή Ένωση να εκδίδει για πρώτη φορά κοινά ομόλογα για να καλύψει τόσο το πρόγραμμα SURE όσο και τους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης. Μπορεί η έκδοση κοινών ομολόγων να αποτελέσει ένα νέο μοντέλο χρηματοδότησης ευρωπαϊκών προγραμμάτων ή η κοινή ευρωπαϊκή απάντηση ήταν μία παρένθεση που θα κλείσει με το τέλος της πανδημίας;

Η περίοδος της πανδημίας αποτέλεσε πρωτοφανή πρόκληση για όλα τα κράτη ενώ ιδιαιτέρως δύσκολες καταστάσεις αντιμετώπισαν οι χώρες της ΕΕ που δεν είχαν δημοσιονομικό περιθώριο. Η απάντηση της Ευρώπης ήρθε μέσω της στήριξης για τον μετριασμό των κινδύνων ανεργίας σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης (SURE), ένα προσωρινό εργαλείο στήριξης των κρατών μελών, ικανό να εκταμιεύσει έως και 100 δισ. ευρώ. Μία δηλαδή απτή απόδειξη ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Εκτιμώ πως σε κάθε μελλοντική κρίση η απάντηση θα συνεχίσει να δίνεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η παγίωση όμως νέων χρηματοδοτικών εργαλείων είναι μια συζήτηση που απαιτεί χρόνο και θα πρέπει να γίνεται σε περιόδους σχετικής ομαλότητας.

Στις διερευνητικές συζητήσεις για τον σχηματισμό κυβέρνησης στη Γερμανία, μία από τις θέσεις των Φιλελευθέρων (FDP) που βρέθηκαν στην τελική συμφωνία ήταν η διατήρηση του συνταγματικού «φρένου χρέους» (Schuldenbremse). Η επιστροφή στην αυστηρή δημοσιονομική πειθαρχία εντός των συνόρων θα μπορούσε να αποτελέσει επιλογή της νέας γερμανικής κυβέρνησης και στο πλαίσιο της ΕΕ αντί της δημοσιονομικής χαλάρωσης που επήλθε λόγω της πανδημίας;

To «φρένο χρέους» (Schuldenbremse) για τη Γερμανία είναι κάτι παραπάνω από ένας βασικός νόμος. Είναι εκείνος ο μηχανισμός που εξασφαλίζει την ισότητα των ευκαιριών μεταξύ των γενεών στην πρόσβαση στην οικονομική ευημερία. Συνιστά επίσης  εργαλείο έκτακτης ανάγκης, το οποίο παρέχει δημοσιονομικό περιθώριο σε περιόδους εξαιρετικής κρίσης. Απέδειξε δε την αξία του και στην υγειονομική κρίση που διανύσαμε. Αν αναλογιστεί κανείς τα παραπάνω, κατανοεί ότι πρόκειται για μία αδιαπραγμάτευτη σταθερά για το γερμανικό πολιτικό σύστημα.

Ωστόσο, η περίοδος της πανδημίας υπήρξε ένα πρωτόγνωρο παγκόσμιο φαινόμενο. Τα φορολογικά έσοδα στη Γερμανία, στην Ελλάδα όπως και σε ολόκληρη την Ευρώπη μειώθηκαν και ταυτόχρονα οι κρατικές δαπάνες εκτοξεύθηκαν. Ένα τέτοιο κενό δεν θα μπορούσε να καλυφθεί παρά μόνο με έκδοση νέου χρέους. Στο πλαίσιο αυτό η αναστολή του «φρένου χρέους» αποτέλεσε και αποτελεί αναγκαίο μέτρο, το οποίο διαφαίνεται πως θα παραταθεί έως ότου νικηθεί η πανδημία. Ωστόσο, η παράταση αυτή δε μπορεί να θεωρηθεί ως μία μακροχρόνια δημοσιονομική στρατηγική εντός και εκτός συνόρων.

Στα διεθνή ζητήματα, βλέπουμε να δημιουργείται μία νέα πραγματικότητα στη διεθνή σκακιέρα με χαρακτηριστικό παράδειγμα την στροφή των ΗΠΑ προς τον Ειρηνικό με τη σύναψη της AUKUS και την ανταγωνιστικότητα ανάμεσα σε Κίνα και ΗΠΑ να γίνεται όλο και πιο έντονη. Ποια είναι η θέση της ΕΕ σε αυτό το δίπολο;

Σύμφωνα με τις δηλώσεις του εκπροσώπου της ΕΕ για την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφάλειας Ζοζέπ Μπορέλ, η ΕΕ δεν ενημερώθηκε για τη σύναψη της AUKUS. Θα πρόσθετα πως ακόμα πιο αρνητικό είναι το γεγονός ότι η ΕΕ δεν αποτελεί μέρος της συμφωνίας αυτής, όταν δε μέλη της όπως η Γαλλία έχουν ισχυρή παρουσία στη περιοχή του Ειρηνικού. Η υφιστάμενη ευρωπαϊκή στρατηγική για τη περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού είναι πολύ σημαντική αλλά πιθανώς όχι επαρκής για τη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται. Προσωπικά πιστεύω πως η ΕΕ οφείλει και πρέπει να επιδιώξει ισχυρότερη συνεργασία και να πετύχει μεγαλύτερο συντονισμό με χώρες με τις οποίες μοιράζεται κοινό πλαίσιο αξιών.

Παράλληλα, μέσα στο πλαίσιο της ενεργειακής κρίσης, η Ρωσία αποτελεί τον κεντρικό παίχτη, από τον οποίο η Ευρώπη εξαρτάται για να καλύψει τις ενεργειακές της ανάγκες, ενώ υπάρχουν και οι ρωσικές πιέσεις για τον Nord Stream 2. Ποια πρέπει να είναι η αντίδραση της ΕΕ στις πιέσεις αυτές;

H κριτική πως η κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της ΕΕ εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από τη Ρωσία είναι βάσιμη. Tο ενδιαφέρον επικεντρώνεται κυρίως στις οικονομικές απώλειες που ενδεχομένως θα υποστεί η Ουκρανία, σύμμαχος της ΕΕ, από την κατασκευή του Nord Stream 2, ενός έργου που θα συμβάλλει σημαντικά στον ενεργειακό εφοδιασμό της Ευρώπης. Ωστόσο, η επιτυχία του εγχειρήματος θα εξαρτηθεί από τη στάση που θα διατηρήσει η Μόσχα απέναντι στην Ουκρανία, τις χώρες της Βαλτικής και την Πολωνία. Ο υποψήφιος καγκελάριος για το κόμμα των Χριστιανοδημοκρατών Άρμιν Λάσετ έχει επανειλημμένα και ξεκάθαρα δηλώσει πως ένας εκβιασμός της Ρωσίας προς την Ουκρανία θα καταστήσει αδύνατη τη λειτουργία του Nord Stream 2. Θεωρώ πως αυτή η θέση θα μπορούσε να εκφράσει συνολικά την στρατηγική της ΕΕ.

Ένα φαινόμενο που βρίσκεται εν εξελίξει τα τελευταία χρόνια είναι ο κατακερματισμός του πολιτικού συστήματος. Σε αυτό το πλαίσιο, βλέπουμε διάφορα κινήματα στα άκρα να έρχονται και πάλι στην επιφάνεια, όπως η ιταλική φασιστική οργάνωση Forza Nuova, ή και να αποκτούν σταθερό ρόλο μέσα στο πολιτικό σύστημα, όπως το ακροδεξιό γερμανικό κόμμα AfD. Σε συνάρτηση με το αντιεμβολιαστικό κίνημα και τον «αγώνα» αντίστοιχων κομμάτων και πολιτών για τις «ελευθερίες» τους, μπορεί να βρεθούμε στην Ευρώπη και πάλι αντιμέτωποι με ένα κύμα ευρωσκεπτικισμού και επικίνδυνης ανόδου των άκρων;

Πολύς λόγος γίνεται τελευταία πανευρωπαϊκά για την κατανομή των αντιεμβολιαστών σε πολιτικά στρατόπεδα. Η συζήτηση αυτή αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον αν παρατηρήσει κανείς τη θετική συσχέτιση μεταξύ των ακροδεξιών πολιτικών πεποιθήσεων και της απροθυμίας για εμβολιασμό. Συγκεκριμένα σε επίπεδο Γερμανίας και σύμφωνα με το «Πολιτικό βαρόμετρο» του κρατικού καναλιού ZDF μόλις το 32% των ψηφοφόρων του AfD δηλώνει πρόθυμο να εμβολιαστεί, ποσοστό αισθητά χαμηλότερο από τα αντίστοιχα των CDU, SPD και Πρασίνων που κυμαίνονται σε 80%, 76% και 77% αντίστοιχα. Αντίστοιχη κατάσταση παρατηρείται και στην Ελλάδα. Συνεπώς, η εκμετάλλευση της δυσαρέσκειας μίας μερίδας πολιτών από ακροδεξιά κόμματα είναι σαφής.

Ωστόσο, η γενικότερη τάση που διαμορφώνεται είναι η παγίωση των ακροδεξιών κομμάτων σε σταθερά χαμηλά ποσοστά, δεν συνιστούν «πολιτική απειλή» και ταυτόχρονα απομονώνονται από το σύνολο των κομμάτων που συγκροτούν το λεγόμενο συνταγματικό δημοκρατικό τόξο. Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να αγνοούμε τον κίνδυνο ενός νέου κύματος ευρωσκεπτικισμού και ανόδου ακραίων πολιτικών τάσεων.