Κάνουν οι πρωθυπουργοί «διαγγέλματα»; – H ιστορία ενός δημοσιογραφικού κλισέ

Όχι οι πρωθυπουργοί δεν κάνουν διαγγέλματα. Συγχωρέστε τον τόνο, απλώς είναι ένα πραγματικό γεγονός. Η έννοια του διαγγέλματος είναι σαφώς προσδιορισμένη από το ίδιο το Σύνταγμα και αφορά τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας.

Στην παράγραφο 3 του άρθρου 44 αναφέρεται: «Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας σε εντελώς εξαιρετικές περιστάσεις μπορεί να απευθύνει προς το Λαό διαγγέλματα ύστερα από σύμφωνη γνώμη του Προέδρου της Κυβέρνησης. Τα διαγγέλματα προσυπογράφονται από τον Πρωθυπουργό και δημοσιεύονται στην Εφημερίδα τα Κυβερνήσεως».

Μάλιστα σε μια ενδιαφέρουσα πτυχή της Συνταγματικής ιστορίας της χώρας, η συγκεκριμένη διατύπωση εμπεριέχει την τροποποίηση της σχετικής παραγράφου κατά την αναθεώρηση του 1986, καθώς η αρχική διατύπωση δεν προέβλεπε τη σύμφωνη γνώμη του πρωθυπουργού.

Η αναθεώρηση έγινε γιατί θεωρήθηκε ότι η αρχική διατύπωση εντασσόταν σε ένα εύρος αυξημένων αρμοδιοτήτων του ΠτΔ και δυνατότητάς του να παρεμβαίνει σε ζητήματα που αφορούν την διακυβέρνηση της χώρας, αρμοδιοτήτων που έπρεπε να περιοριστούν ώστε να γίνει σαφές ότι το κέντρο αποφάσεων είναι η κυβέρνηση και ότι ΠτΔ δεν είναι ένα παράλληλο κέντρο εξουσίας.

Το ραδιόφωνο, η τηλεόραση και η νέα μορφή των διαγγελμάτων

Οι ηγέτες πάντα απευθύνονται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στην κοινωνία, ιδίως εάν σκεφτούμε ότι στην μοναρχική και αυτοκρατορική παράδοση, ο λόγος του βασιλιά ή του αυτοκράτορα είναι κυριολεκτικά αποφασιστικός. Η βούλησή του είναι και προσταγή που γίνεται νόμος.

Βεβαίως, η εξέλιξη των κρατών, η εμφάνιση των συνταγματικών καθεστώτων και της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας σήμαιναν ότι πλέον ο λόγος του ηγέτη από μόνος του δεν αποτελούσε νόμο.

Ο νόμος πλέον έπρεπε να είναι το αποτέλεσμα άλλων διαδικασιών κοινοβουλευτικής διαβούλευσης και δημοκρατικής απόφασης και δεν μπορούσε να εξαρτάται απλώς από τον λόγο του ηγεμόνα.

Όμως, παρ’ όλα αυτά η ανάγκη κάποιες στιγμές ο λόγος της κυβέρνησης ή του κράτους να «προσωποποιείται» στον λόγο του ηγεμόνα παρέμεινε. Ίσως γιατί εξασφαλίζει μια μεγαλύτερη οικειότητα και αμεσότητα.

Και εδώ έρχεται η μεγάλη αλλαγή που είναι ακριβώς ο ερχομός του ραδιοφώνου και λίγο μετά της τηλεόρασης. Για πρώτη φορά καθίσταται εφικτό ο ηγέτης μιας χώρας να μπορεί να απευθύνεται στο σύνολο του πληθυσμού μια χώρας. Αυτό δίνει μια άλλη διάσταση στη δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας.

Ένας από τους πρώτους που το κατάλαβαν ήταν ο Ρούζβελτ, που κατάλαβε ότι το ραδιόφωνο έδινε μια πολύ μεγάλη ευκαιρία για την άμεση επικοινωνία με τους ψηφοφόρους.

Ο Ρούζβελτ χρησιμοποιούσε αυτές τις ραδιοφωνικές ομιλίες ήδη από τη θητεία του ως κυβερνήτης της Νέας Υόρκης, πριν ξεκινήσει το 1933 ως πρόεδρος την πρακτική αυτών των ομιλιών.

Παρότι ο εκπρόσωπος Τύπου του είχε χρησιμοποιήσει την έκφραση “fireside chats” («κουβεντούλες δίπλα στο τζάκι») για να περιγράψει τις ομιλίες και να δείξει ότι ο στόχος ήταν να αισθανθεί ο ακροατής ότι κάθεται στο τζάκι κοντά στον Ρούζβελτ και ο τελευταίος του εξηγεί πώς ακριβώς έχουν τα πράγματα.

Ο Ρούζβελτ έδωσε συνολικά στα 11 χρόνια της παραμονής του στην προεδρία 31 ραδιοφωνικές ομιλίες, επειδή θεωρούσε ότι εάν μιλούσε πιο συχνά αυτό θα μείωνε την αποτελεσματικότητα όσων έλεγε.

Την πρακτική του, με διαφορετική συχνότητα και συνέπεια θα ακολουθήσουν και μεταγενέστεροι Πρόεδροι των ΗΠΑ.

Όμως, ανάλογες πρακτικές θα χρησιμοποιήσουν και άλλοι ηγέτες, από τη Βασίλισσα Ελισάβετ και τα διαγγέλματά της σε κρίσιμες στιγμές (πιο χαρακτηριστικό ίσως το διάγγελμά της μετά τον θάνατο της Πριγκίπισσας Νταϊάνας, αν και είχε ξεκινήσει τα διαγγέλματα ήδη ως νεαρή πριγκίπισσα κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου), έως τον Στρατηγό ντε Γκωλ (αξίζει να ακούσει κανείς το διάγγελμά του αμέσως μετά τον Μάη του 1968 και το πόσες φορές χρησιμοποιεί το πρώτο ενικό πρόσωπο).

Η σημασία των πρωθυπουργικών ανακοινώσεων

Σε αυτό το φόντο, είναι προφανές ότι δεν έχουμε να κάνουμε με πρωθυπουργικά διαγγέλματα, άλλωστε επισήμως ουδέποτε περιγράφονται ως τέτοια. Η φράση «διάγγελμα του πρωθυπουργού» είναι μια δημοσιογραφική σύμβαση.

Στην πραγματικότητα, ο πρωθυπουργός (όπως και άλλοι πριν από αυτόν) χρησιμοποιεί αυτή την τεχνική επικοινωνίας για να υπογραμμίσει το ενδιαφέρον του για ένα ζήτημα, το γεγονός ότι το «παίρνει επάνω του», αλλά και για να καθησυχάσει την κοινωνία, θέλοντας να δείξει ότι είναι «στο πλευρό της».

Και γι’ αυτό έχει ενδιαφέρον ότι παρότι υποτίθεται ότι η σύγχρονη διακυβέρνηση είναι μια διαδικασία πολυπρόσωπη και σε όψεις της απρόσωπη, αφού έχει να κάνει με διαδικασίες και συλλογικές λειτουργίες και όχι ατομικές αποφάσεις κυβερνώντων, εντούτοις σε κρίσιμες στιγμές εξακολουθούμε να αποζητάμε την καθησυχαστική αίσθηση ότι υπάρχει όντως κυβερνήτης στο τιμόνι.