Η κλιματική ουδετερότητα της Κρήτης – Είναι εφικτή τις προσεχείς δεκαετίες;

Η κλιματική αλλαγή αποτελεί το σημαντικότερο περιβαλλοντικό πρόβλημα στο πλανήτη το οποίο δημιουργεί τεράστια προβλήματα σήμερα στα ανθρωπογενή και φυσικά οικοσυστήματα και απειλεί να διαταράξει την ισορροπία τους τα επόμενα χρόνια. Για τη ταχεία αλλαγή του κλίματος στη γη υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος όπως γίνεται σήμερα αποδεκτό από τη συντριπτική πλειοψηφία των επιστημόνων.

Αυτή οφείλεται στην αλλοίωση της σύστασης της ατμόσφαιρας με την αύξηση της συγκέντρωσης διαφόρων αερίων όπως το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το μεθάνιο (CH4), το όζον (O3), το υποξείδιο του αζώτου (N2O) και των αλογονομένων υδρογονανθράκων. Μεταξύ των αερίων αυτών το διοξείδιο του άνθρακα συμβάλλει περισσότερο, σε σχέση με τα άλλα, στη κλιματική αλλαγή ενώ στη συνέχεια σημαντικός είναι ο ρόλος του μεθανίου. Η έκλυση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα οφείλεται κυρίως στη καύση των ορυκτών καυσίμων δηλαδή του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου η οποία άρχισε κατά τη 1η βιομηχανική επανάσταση στα τέλη του 18ου αιώνα και συνέβαλε τις επόμενες δύο εκατονταετίες στη δημιουργία των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών.

Οι επιπτώσεις

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι οδυνηρές και χαρακτηρίζονται από καταστροφές σε ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες οι οποίες περιλαμβάνουν πλημμύρες, ξηρασίες, καύσωνες και άλλα ακραία κλιματικά φαινόμενα (τυφώνες, κυκλώνες κ.α.) ενώ οι καταστροφές αναμένεται να ενταθούν τα επόμενα χρόνια καθώς θα συνεχίζεται η άνοδος της θερμοκρασίας στο πλανήτη.

Οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής είναι πολύπλευρες – οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές. Για την άμβλυνση τους απαιτείται η λήψη πληθώρας μέτρων – εκ των οποίων πολλά δεν γίνονται εύκολα αποδεκτά στις κοινωνίες των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών – και ενδεικτικά περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων (όσον αφορά το διοξείδιο του άνθρακα):

Α) Τη μείωση της κατανάλωσης ενέργειας, και
Β) Την υποκατάσταση των ορυκτών καυσίμων με ενεργειακές πηγές που δεν εκλύουν διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα όπως οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας,

Ενώ όσον αφορά το μεθάνιο περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων:

Α) Το περιορισμό των εκπομπών από τη γεωργία – κτηνοτροφία,
Β) Το περιορισμό των εκπομπών από τους χώρους υγειονομικής ταφής στερεών απορριμμάτων, και
Γ) Το περιορισμό της έκλυσης μεθανίου από τις εγκαταστάσεις εξόρυξης φυσικού αερίου και πετρελαίου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σύντομα αρχίζουν οι διεθνείς συσκέψεις για την επίτευξη διεθνούς συμφωνίας σχετικά με το περιορισμό των εκπομπών μεθανίου όπως έχει ήδη γίνει για το περιορισμό των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα.

Στα πλαίσια της άμβλυνσης της κλιματικής αλλαγής και σύμφωνα με τη παγκόσμια συμφωνία για το κλίμα στη διεθνή σύνοδο του Παρισιού το 2015 η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει σαν στόχο το μηδενισμό των καθαρών εκπομπών θερμοκηπιακών αερίων στην ατμόσφαιρα μέχρι το 2050.

Η Κρήτη

Τα νησιά αποτελούν ευαίσθητα και ευάλωτα οικοσυστήματα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ορισμένα από αυτά έχουν αυτόνομα – μη διασυνδεδεμένα ηλεκτρικά δίκτυα (όπως μέχρι πρόσφατα η Κρήτη) ενώ διαθέτουν διάφορες ενδογενείς ήπιες ενεργειακές πηγές οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη παραγωγή ηλεκτρικής και θερμικής ενέργειας υποκαθιστώντας τη χρήση ορυκτών καυσίμων. Στα πλαίσια επίτευξης του προαναφερθέντος στόχου της Ευρωπαϊκής Ένωσης για κλιματική ουδετερότητα μέχρι το 2050 θα πρέπει και η Κρήτη να μηδενίσει τις καθαρές εκπομπές θερμοκηπιακών αερίων τις προσεχείς δεκαετίες. Με αναφορά το σημαντικότερο θερμοκηπιακό αέριο – το διοξείδιο του άνθρακα – ο μηδενισμός των καθαρών εκπομπών του στη Κρήτη περιλαμβάνει:

Α) Την αλλαγή των τρόπων που παράγουμε και καταναλώνουμε ενέργεια, και
Β) Τη συνεργασία των κοινωνικών εταίρων (stakeholders) δηλαδή της πολιτείας, των επιχειρήσεων, των ακαδημαϊκών-ερευνητικών ιδρυμάτων και της κοινωνίας των πολιτών σύμφωνα με το μοντέλο της τετραπλής έλικας (quadruple helix model).

Οι εκπομπές στην ατμόσφαιρα του σημαντικότερου θερμοκηπιακού αερίου στη Κρήτη, του διοξειδίου του άνθρακα, οφείλονται στη χρήση ορυκτών καυσίμων για παραγωγή ενέργειας και συγκεκριμένα:

Α) Της χρήσης τους στη παραγωγή ηλεκτρισμού,
Β) Της χρήσης τους για τη θέρμανση και τη ψύξη κτιρίων,
Γ) Της χρήσης τους σε οχήματα κατά τη μετακίνηση τους στο νησί, και
Δ) Της χρήσης τους σε πλοία και αεροπλάνα για τις μετακινήσεις τους προς και από τη Κρήτη.

Η μεγαλύτερη ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας στη Κρήτη (περίπου 80%) παράγεται σήμερα με τη χρήση πετρελαίου σε τρία θερμοηλεκτρικά εργοστάσια ενώ η υπόλοιπη (περίπου 20%) με τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας κυρίως ηλιακής και αιολικής. Κατά τη θέρμανση και ψύξη κτιρίων στη Κρήτη χρησιμοποιούνται μεταξύ άλλων το πετρέλαιο, το υγραέριο αλλά και ηλεκτρική ενέργεια παραγόμενη από το πετρέλαιο με αποτέλεσμα την έκλυση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Χρησιμοποιούνται επίσης η στερεά βιομάζα (κυρίως προερχόμενη από την ελιά) και η ηλιακή ενέργεια με ηλιακούς θερμοσίφωνες (κυρίως για τη παραγωγή θερμού νερού).

Τα οχήματα που χρησιμοποιούνται σήμερα για τις μετακινήσεις στη Κρήτη έχουν μηχανές εσωτερικής καύσης και χρησιμοποιούν κυρίως πετρέλαιο κίνησης και βενζίνη ενώ ορισμένα υγραέριο δηλαδή καύσιμα που εκλύουν διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Ο αριθμός ηλεκτρικών οχημάτων που χρησιμοποιούνται σήμερα στη Κρήτη είναι πολύ μικρός. Για τις μετακινήσεις προς και από τη Κρήτη των μονίμων κατοίκων, επισκεπτών και εμπορευμάτων χρησιμοποιούνται αεροπλάνα και πλοία. Αυτά καταναλώνουν ορυκτά καύσιμα, πετρέλαιο τα πλοία και κηροζίνη τα αεροπλάνα, εκλύοντας διοξείδιο του άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Στο πίνακα 1 παρουσιάζονται τα καύσιμα που χρησιμοποιούνται για τη παραγωγή ενέργειας στη Κρήτη σε διάφορους τομείς.

Ο μηδενισμός των “καθαρών εκπομπών άνθρακα στη Κρήτη” (1) λόγω της χρήσης ενέργειας είναι εφικτός με τη χρήση μη ανθρακούχων καυσίμων και ενεργειακών τεχνολογιών ορισμένες εκ των οποίων είναι σήμερα ώριμες και οικονομικά ελκυστικές ενώ άλλες χρειάζονται βελτιώσεις για να μπορέσουν να χρησιμοποιηθούν στο μέλλον.

Η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας

Η άφθονη ηλιακή και αιολική ενέργεια στη Κρήτη επιτρέπει τη παραγωγή όλης της καταναλισκόμενης ενέργειας στο νησί χωρίς τη κατανάλωση ορυκτών καυσίμων (κυρίως με τη χρήση φωτοβολταϊκών συστημάτων και αιολικών πάρκων) ενώ η ηλεκτρική διασύνδεση της Κρήτης με την Ηπειρωτική χώρα θα επιτρέψει την ετήσια ανταλλαγή/αντιστάθμιση “πράσινης ηλεκτρικής ενέργειας” που παράγεται στη Κρήτη με ισόποση ηλεκτρική ενέργεια παραγόμενη με ορυκτά καύσιμα στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Συνεπώς ο μηδενισμός των καθαρών εκπομπών άνθρακα λόγω της ηλεκτροπαραγωγής στη Κρήτη είναι τεχνολογικά εφικτός εφόσον ολοκληρωθεί η ηλεκτρική διασύνδεση της με την Ηπειρωτική Ελλάδα τα προσεχή χρόνια.

Η θέρμανση και ψύξη των κτιρίων

Διάφορες ώριμες και οικονομικά ελκυστικές τεχνολογίες είναι σήμερα διαθέσιμες για τη θέρμανση και ψύξη των κτιρίων χωρίς τη κατανάλωση ορυκτών καυσίμων. Αυτές περιλαμβάνουν:

1. Τη χρήση της στερεάς βιομάζας για τη θέρμανση του χώρου και τη παραγωγή ζεστού νερού,
2. Τη χρήση της ηλιακής ενέργειας για τη παραγωγή ζεστού νερού με ηλιακούς θερμοσίφωνες, και
3. Τη χρήση της θερμότητας του περιβάλλοντος με αντλίες θερμότητας ή τη χρήση άλλων ηλεκτρικών συστημάτων για τη θέρμανση και τη ψύξη του χώρου καθώς και για τη παραγωγή θερμού νερού. Στη περίπτωση αυτή όμως θα πρέπει η ηλεκτρική ενέργεια που απαιτείται για τη λειτουργία των αντλιών θερμότητας ή άλλων ηλεκτρικών συστημάτων να είναι πράσινη ηλεκτρική ενέργεια δηλαδή να έχει παραχθεί στη Κρήτη από φωτοβολταϊκά συστήματα η/και αιολικά πάρκα.

Συνεπώς η θέρμανση και ψύξη των κτιρίων στη Κρήτη είναι σήμερα εφικτή με τη χρήση ώριμων, αξιόπιστων και οικονομικά ελκυστικών ενεργειακών τεχνολογιών χωρίς να απαιτείται η κατανάλωση ορυκτών καυσίμων.

Η κίνηση οχημάτων στη Κρήτη

Κατά τη κίνηση των συμβατικών οχημάτων με μηχανές εσωτερικής καύσεως στη Κρήτη χρησιμοποιούνται σήμερα ορυκτά καύσιμα και συγκεκριμένα βενζίνη και πετρέλαιο κίνησης ενώ σε αυτά εμπεριέχεται μικρή ποσότητα βιο-καυσίμων. Οι εναλλακτικοί τρόποι κίνησης οχημάτων στη Κρήτη με μη ανθρακούχα καύσιμα περιλαμβάνουν:

1. Τη χρήση αμιγώς ηλεκτρικών οχημάτων με επαναφορτιζόμενες μπαταρίες. Αυτά προωθούνται με διάφορα κίνητρα από τη πολιτεία και εφόσον η χρησιμοποιούμενη ηλεκτρική ενέργεια για την επαναφόρτιση των συσσωρευτών προέρχεται από ΑΠΕ τότε οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θεωρούνται μηδενικές. Σε βάθος χρόνου η από-ανθρακοποίηση της κίνησης οχημάτων στη Κρήτη με τον τρόπο αυτό είναι εφικτή σε σημαντικό βαθμό.
2. Τη χρήση αμιγώς ηλεκτρικών οχημάτων εφοδιασμένων με κυψέλες καυσίμου και καύσιμο πράσινο υδρογόνο. Η τεχνολογία αυτή σήμερα δεν είναι ώριμη ούτε οικονομικά ελκυστική, και
3. Τη χρήση συμβατικών οχημάτων με μηχανές εσωτερικής καύσης και κατανάλωση βιολογικών καυσίμων αντί πετρελαϊκών. Η παραγωγή βιολογικών καυσίμων σε μεγάλη κλίμακα στη Κρήτη δεν είναι όμως εφικτή.

Οι μεταφορές προς και από τη Κρήτη

Οι μόνιμοι κάτοικοι και οι επισκέπτες της Κρήτης μετακινούνται προς και από τη Κρήτη με πλοία και αεροπλάνα τα οποία καταναλώνουν ορυκτά καύσιμα όπως πετρέλαιο και κηροζίνη. Βέβαια η κατανάλωση ορυκτών καυσίμων στις αεροπορικές και ακτοπλοϊκές μεταφορές προς και από το νησί καθώς και οι ανθρακούχες εκπομπές τους δεν μπορούν να αποδοθούν μόνο στη Κρήτη. Η υποκατάσταση των ορυκτών αυτών καυσίμων με μη ανθρακούχα καύσιμα μπορεί να επιτευχθεί με:

Α) Τη χρήση βιολογικών καυσίμων που παράγονται από οργανικές πρώτες ύλες. Η παραγωγή βιο-καυσίμων σε μεγάλες ποσότητες απαιτεί τη δέσμευση μεγάλων εκτάσεων γης και τη πραγματοποίηση μεγάλων επενδύσεων σε εργοστάσια μετατροπής της βιομάζας σε υγρά καύσιμα,
Β) Τη χρήση πράσινου ηλεκτρολυτικού υδρογόνου το οποίο είτε θα τροφοδοτήσει συμβατικές μηχανές ή κυψέλες καυσίμου παράγοντας ηλεκτρική ενέργεια. Στη τελευταία περίπτωση τα πλοία και τα αεροπλάνα θα κινούνται με ηλεκτρική ενέργεια,
Γ) Τη χρήση άλλων μη ανθρακούχων καυσίμων κατάλληλων για πλοία και αεροπλάνα.

Συμπερασματικά μπορεί να λεχθεί ότι από τους προαναφερθέντες τέσσερις τομείς στη Κρήτη στο τομέα της μετακίνησης προς και από το νησί είναι τεχνικά και οικονομικά δύσκολο να μειωθούν σημαντικά σε ορίζοντα δεκαετίας-δεκαπενταετίας οι ανθρακούχες εκπομπές. Στο τομέα της κίνησης οχημάτων στο νησί είναι τεχνικά πιο εύκολο και οικονομικό σε βάθος χρόνου να μειωθούν.

Αντίθετα στους τομείς της ηλεκτροπαραγωγής και της θέρμανσης και ψύξης κτιρίων, εφόσον βέβαια ολοκληρωθεί η ηλεκτρική διασύνδεση της Κρήτης, είναι αρκετά ευκολότερο να μειωθούν ή και να μηδενισθούν οι εκπομπές αυτές.

Το θέμα του μηδενισμού των καθαρών εκπομπών άνθρακα στη Κρήτη δεν είναι μόνο τεχνικό θέμα αλλά πιο σύνθετο. Απαιτείται να αρχίσει σε πρώτη φάση ένας διάλογος για τις ενδεικνυόμενες ενεργειακές τεχνολογίες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αλλά και γενικότερα για τα θέματα της “καθαρής ενεργειακής μετάβασης της Κρήτης”. Απαιτείται επίσης η συνεργασία και ο συντονισμός όλων των κοινωνικών εταίρων όπως της πολιτείας (η οποία θέτει το ρυθμιστικό και κανονιστικό πλαίσιο), των ιδιωτών-επιχειρήσεων (οι οποίες θα πραγματοποιήσουν τις απαραίτητες επενδύσεις), των ακαδημαϊκών-ερευνητικών ιδρυμάτων (τα οποία θα συμβάλλουν με τη τεχνογνωσία τους) και της κοινωνίας των πολιτών (η οποία θα πρέπει να αποδεχθεί και να συμμετάσχει στην υλοποίηση των αναγκαίων και απαραίτητων αλλαγών).

Ο Γιάννης Βουρδουμπάς είναι Χημικός Μηχανικός ΕΜΠ, M.Sc., Ph.D. Διετέλεσε καθηγητής στο Τμήμα Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου.