Τι πήγε «στραβά» στην επικοινωνιακή διαχείριση της πανδημίας

Το τελευταίο διάστημα παρατηρείται μία δυσπιστία απέναντι στα μέτρα διαχείρισης της πανδημίας που λαμβάνονται από την κυβέρνηση, ενώ έχει αρκετό καιρό που ακούγεται ότι η διαχείριση της πανδημίας είναι μόνο επικοινωνιακή. Είναι μάλλον γεγονός πως από το δεύτερο κύμα και έπειτα υπάρχει μία ρωγμή στη σχέση κράτους – πολιτών όσον αφορά τα μέτρα διαχείρισης της πανδημίας, πράγμα που εντάθηκε κατά το τρίτο κύμα αλλά κυρίως με το παρατεταμένο lockdown τον περασμένο χειμώνα. Σήμερα, με την νέα έξαρση της πανδημίας λόγω της μετάλλαξης Όμικρον η δυσπιστία απέναντι στα μέτρα έχει ενταθεί ενώ δημοσκοπήσεις δείχνουν πως η κυβέρνηση μπορεί ή δεν διαχειρίζεται σωστά την πανδημία.

Η στρατηγική επικοινωνία αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο στη διαχείριση κρίσεων και είναι ένα βασικό μέσο δόμησης εμπιστοσύνης ανάμεσα στους διαχειριστές της κρίσης και τα εμπλεκόμενα ή ενδιαφερόμενα μέρη. Όταν χρησιμοποιηθεί σωστά η επικοινωνία κρίσεων ή κινδύνων μπορεί να σώσει ζωές. Το ερώτημα στη προκειμένη περίπτωση είναι τι ακριβώς ήταν αυτό που πήγε στραβά με την περίπτωση της πανδημίας.

Αν αναζητήσει κανείς την θεωρούμενη επιτυχημένη διαχείριση του πρώτου κύματος από επικοινωνιακής πλευράς, θα δει ότι η επικοινωνιακή στρατηγική κατά την πρώτη αυτή περίοδο εστίασε στην έκτακτη κατάσταση που έρχεται αλλά και στην παρομοίωση της με εμπόλεμη κατάσταση. Η ρητορική στρατηγική του Πρωθυπουργού κατά την διάρκεια του πρώτου κύματος εστίαζε κατά κύριο λόγο στο Πλαίσιο του Πολέμου, που επιδίωκε την παρουσίαση μιας εμπόλεμης κατάστασης με τον ιό, ο οποίος ήταν ένας «αόρατος εχθρός» και απαιτούσε «συστράτευση» της κοινωνίας για την αντιμετώπισή του. Ένα άλλο βασικό πλαίσιο που γεννήθηκε τότε ήταν το Πλαίσιο της Ατομικής – Κοινωνικής Ευθύνης που αποτελούσε στην ουσία τότε την τήρηση των μέτρων αυτοπροστασίας και κοινωνικής αποστασιοποίησης.

Τα μηνύματα ήταν συγκεκριμένα και εστιασμένα και προέρχονταν τρία βασικά πρόσωπα: του Πρωθυπουργού, του Καθηγητή κ. Τσιόδρα και του Υφυπουργού Διαχείρισης Κρίσεων κ. Χαρδαλιά. Η ενημέρωση ήταν καθημερινή σε συγκεκριμένη ώρα και υπήρχε μία ενδελεχής ανάλυση της κατάστασης διεθνώς, στην Ελλάδα και για την πορεία ή τα μέτρα που λαμβάνονταν και τι έπρεπε να κάνουν οι πολίτες. Αυτό αύξανε την αξιοπιστία του πομπού και την ταύτιση του κοινού με τους διαχειριστές της κρίσης.

Κατά το δεύτερο κύμα της πανδημίας τα πράγματα, ωστόσο, διαφοροποιήθηκαν. Από την μία η καθυστερημένη αντίδραση στο κλείσιμο της αγοράς με την εκθετική αύξηση των κρουσμάτων και την πίεση στα νοσοκομεία και από την άλλη η αλλαγή στην καθημερινή επικοινωνία με τους πολίτες άλλαξαν τελείως το κλίμα διαχείρισης. Αμέσως, «χάλασε» η σχέση που είχε αναπτυχθεί το προηγούμενο διάστημα ανάμεσα στους διαχειριστές και τους πολίτες. Τα εναλλασσόμενα πρόσωπα της ενημέρωσης δεν ήταν γνωστά στο κοινό αλλά και η μη σταθερότητα στις μέρες και ώρες αποδυνάμωσαν το μήνυμα.

Σε επίπεδο στρατηγικής επικοινωνίας, παρατηρήθηκε επίσης μια σημαντική αλλαγή. Οι κυρίαρχες στρατηγικές πλέον αλλάζουν και η στρατηγική που χρησιμοποιείται από την κυβέρνηση είναι η Στρατηγική της Ενίσχυσης – Αυτοεπαίνου. Ο λόγος για την αλλαγή αυτή εντοπίζεται στο γεγονός της επιβολής ενός νέου lockdown στις αρχές Νοεμβρίου, το οποίο αφενός είχε έρθει καθυστερημένα θέτοντας σε πίεση στο σύστημα υγείας, αφετέρου, δεν ήταν αναμενόμενο. Η στρατηγική της ενίσχυσης είναι μέρος της οικογένειας των στρατηγικών αποκατάστασης εικόνας και χρησιμοποιείται συνήθως σε περιπτώσεις ρητορικής απάντησης σε επιθέσεις ή εν δυνάμει επιθέσεις. Η κυβέρνηση συνεπώς, βρέθηκε στην πλευρά του απολογούμενου με αποτέλεσμα η χρήση της στρατηγικής της ενίσχυσης να αποσκοπεί στην ενδυνάμωση της αξιοπιστίας της κυβέρνησης ως αποτελεσματικού διαχειριστή της κρίσης για να πείσει το κοινό πως γνωρίζει τι κάνει και από την άλλη να δικαιολογήσει την καθυστερημένη αντίδραση της. Επιπλέον η στρατηγική της αύξησης του κινδύνου που χρησιμοποιήθηκε επιδιώκει να καταδείξει την επείγουσα κατάσταση και να κινητοποιήσει εκ νέου τους πολίτες σε αυστηρή τήρηση των μέτρων. Τέλος, το πλαίσιο της Ατομικής – Κοινωνικής Ευθύνης που συνεχίζει να χρησιμοποιείται και κατά το δεύτερο κύμα, λειτουργεί εδώ ως υπενθύμιση των ενεργειών του πρώτου κύματος.

Τον Ιανουάριο του 2021 κατά την αρχή του τρίτου κύματος και αφού τα κρούσματα έχουν αρχίσει να πολλαπλασιάζονται μετά και το άνοιγμα της αγοράς και των σχολείων, η κυρίαρχη στρατηγική δεν φαίνεται να διαφοροποιείται. Στις ήδη υπάρχουσες επικοινωνιακές στρατηγικές προστίθεται και η Στρατηγική της Νομιμοποίησης με την οποία αποσκοπείται η ενίσχυση της νομιμοποίησης των ενεργειών και των μέτρων που λαμβάνονται στα μάτια της κοινής γνώμης. Η στρατηγική αυτή εκφέρεται μέσα από την παράθεση παραδειγμάτων άλλων ευρωπαϊκών χωρών για την επιβολή παρόμοιων μέτρων με στόχο την νομιμοποίηση των διαχειριστικών μέτρων που λαμβάνονται.

Συνεπώς, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι από το δεύτερο κύμα και μετά η επικοινωνιακή στρατηγική των υπευθύνων διαχείρισης παρουσιάζει σημαντικά προβλήματα ως προς την διατήρηση και ενίσχυση της σχέσης διαχειριστών – πολιτών. Η επικοινωνιακή στρατηγική των υπευθύνων, ειδικά στο δεύτερο και τρίτο κύμα, περιείχε περισσότερες στρατηγικές αποκατάστασης εικόνας από ό,τι άλλες στρατηγικές που σχετίζονται με την επικοινωνία κρίσεων ή την επικοινωνία του κινδύνου. Αυτό είναι πιθανόν και μία αιτία που οδήγησε το κοινό σε δυσπιστία και σε μία αντίληψη κακοδιαχείρισης της πανδημίας.

Η Στρατηγική της Ενίσχυσης και η Στρατηγική της Νομιμοποίησης είναι μεταξύ των κυρίαρχων ρητορικών στρατηγικών που χρησιμοποιούνται από το δεύτερο κύμα και μετά. Φαίνεται πως βασικός στόχος είναι η ενίσχυση της εικόνας της κυβέρνησης για τα μέτρα που λαμβάνονται και για τις επιλογές που έγιναν και λιγότερο η επικέντρωση στην επικοινωνία κρίσεων και κινδύνων που θα μπορούσε να βοηθήσει τα ενδιαφερόμενα μέρη να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα ώστε να μειώσουν ή να αποφύγουν την επίδραση και τις συνέπειες της πανδημίας στους εαυτούς και τις επιχειρήσεις τους και να συμμετέχουν στη διαχείριση με στόχο τον περιορισμό της εξάπλωσης.

Οι στρατηγικές επικοινωνίας όμως που χρησιμοποιήθηκαν στην επικοινωνία με το κοινό σε καταστάσεις διαχείρισης κρίσεων θεωρούνται λιγότερο αποτελεσματικές καθώς αποτελούν περισσότερο τακτικές υπεκφυγής, στοχεύοντας στην αποκατάσταση εικόνας παρά ουσιαστικές επεξηγήσεις των πολιτικών διαχείρισης που αναφέρονται απευθείας στο πρόβλημα. Τέλος, τα στρατηγικά πλαίσια που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχή και στο τέλος της πανδημίας είναι αντιφατικά. Από την μία, το Πλαίσιο του Πολέμου, στην αρχή,  αποβλέπει στην εξαιρετική κινητοποίηση του κοινού για έναν κίνδυνο και παραπέμπει σε μία κεντρική προστασία, ενώ μετά το τρίτο κύμα, το Πλαίσιο Κοινωνικής – Ατομικής Ευθύνης μεταφέρει την ευθύνη διαχείρισης στους πολίτες και χρησιμοποιείται είτε για την τήρηση των μέτρων είτε για την έμμεση απόδοση ευθυνών στους πολίτες. Οι στρατηγικές αυτές χρησιμοποιούνται ακόμα και σήμερα στο τέταρτο κύμα και ίσως ακόμα πιο έντονα. Φαίνεται όμως πλέον πως η σχέση πολιτών – διαχειριστών γίνεται όλο και πιο απόμακρη, έχοντας αντίκτυπο στην όλη διαχείριση.

Ο Νεόφυτος Ασπριάδης είναι Διδάκτορας Στρατηγικής Επικοινωνίας, Διδάσκων του Τμήματος Μουσειολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών

Το παρόν κείμενο βασίζεται στα συμπεράσματα τριών συστηματικών ερευνών που πραγματοποιήθηκαν κατά τα τρία πρώτα κύματα της πανδημίας και έχουν δημοσιευτεί σε επιστημονικά περιοδικά και σε διεθνή επιστημονικά συνέδρια:

Ασπριάδης Ν. (2020). “Από την Θεωρία Διαχείρισης Κρίσεων στις Πανδημικές Κρίσεις: Στρατηγικές για τον COVID-19”. Περιοδικό Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική. Τεύχος 48-49.

Aspriadis N. (2021). “Managing COVID- 19 Pandemic Crisis: The case of Greece”. Journal of International Crisis and Risk Communication Research. 4, 387- 412. https://doi.org/10.30658/jicrcr.4.2.8

Η τρίτη φάση της έρευνας για το τρίτο κύμα της πανδημίας πραγματοποιήθηκε από ερευνητική ομάδα στο πλαίσιο του μαθήματος Διαχείρισης Επικοινωνιακών Κρίσεων του Τμήματος Μουσειολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, που συμμετείχαν οι κα. Καραμανιάν Μαρί και ο κ. Σάλτας Γιώργος. Τα αποτελέσματά της έρευνας παρουσιάστηκαν στο διεθνές επιστημονικό συνέδριο της Έδρας UNESCO του Πανεπιστημίου Rey Juan Carlos της Μαδρίτης:

Aspriadis N., Karamanian M. & Saltas G. (2021). Crisis Communication of Greek Government for the Pandemic Management of COVID- 19 in Greece. International Congress “Health and Communication Crisis in the Covid- 19 Era”. The UNESCO Chair for Research in Communication. University of Rey Juan Carlos (Madrid, Spain, Virtual, 03-05 November)