Η Τιμή των Ηθικών Αξιών

Οι ηθικές αξίες βρίσκονται στο επίκεντρο των συζητήσεων της κοινωνίας μας. Αλλά, η τιμή που πρέπει να πληρώσουμε για να υπερασπιστούμε αυτές τις αξίες σπάνια αναφέρεται. Ότι η προσήλωση σε ένα ηθικό αγαθό όπως, οικολογία, διαφορετικότητα, προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, βοήθεια για τους άπορους, εξαρτάται από το οικονομικό του κόστος, μας κάνει να νιώθουμε άβολα.

Η υπεράσπιση μιας ηθικής αξίας σημαίνει ότι συμφωνεί κάποιος να πληρώσει την τιμή για αυτήν. Για παράδειγμα, για να έχει μια χώρα αξιόλογα μουσεία και να προβάλει τον πολιτισμό της, συμφωνούν οι πολίτες της να πληρώσουν περισσότερους φόρους; Για την προστασία του κοινωνικού ιστού, συμφωνούμε να επιδοτήσουμε ορισμένες επιχειρήσεις; Ένα κράτος επιθυμεί να υποδεχτεί περισσότερους πρόσφυγες με κίνδυνο κορεσμού των κοινωνικών υπηρεσιών; Οι απαντήσεις που δίνονται σε αυτά τα ερωτήματα διαμορφώνουν σήμερα τις «οικονομικές-ηθικές» προτιμήσεις που είναι καθοριστικές στις κοινωνίες μας.

Γιατί όσο περισσότερο προχωρούν οι δημοκρατίες μας, τόσο περισσότερο οι επιλογές μας θέτουν σε συζήτηση τόσο τα συμφέροντά μας όσο και τις αξίες μας.

Το άρθρο αυτό βασίζεται στο πρόσφατο βιβλίο δύο νέων Γάλλων οικονομικών επιστημόνων David Thesmar, καθηγητή στο ΜΙΤ Boston και Augustin Landier, καθηγητή στο ΗΕC, με τίτλο: le prix de nos valeurs, εκδόσεις Flammarion, 12/01/2022.

Εκτίμηση των οικονομικών-ηθικών προτιμήσεων

Οι συγγραφείς ξεκινούν με μια πνευματική περιγραφή. Μεταξύ ειδικών, τα διλήμματα μεταξύ αξιών και κόστους κατανοούνται ελάχιστα, αν όχι απλώς αγνοούνται.

Ο λόγος είναι απλός: οι ειδικοί στις ηθικές αξίες (ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, φιλόσοφοι) προτιμούν να αφήσουν τις ποσοτικές αναλύσεις στους οικονομικούς επιστήμονες. Αυτό τους δίνει πολύ δύναμη, ίσως πάρα πολύ: έχουν γίνει έτσι κορυφαίοι αναλυτές με μείζονα θέματα δημόσιας πολιτικής.

Όμως, όπως ο φιλόσοφος αγνοεί την τιμή που πρέπει να πληρώσει για να υπερασπιστεί τις αξίες, ο οικονομολόγος είναι συχνά τυφλός απέναντι στο σύστημα αξιών που επικρατεί μεταξύ των συμπολιτών του. Διότι υπάρχει αντίθεση μεταξύ της γνώμης των οικονομολόγων και των συμπολιτών τους.

Σύμφωνα με την πνευματική παράδοση, οι οικονομολόγοι εμμένουν σε ένα διπλό κριτήριο ανάλυσης: την αποτελεσματικότητα, που συνίσταται στο «να μην χαλάσουμε τίποτα» και τη δικαιοσύνη, που αμφισβητεί, για παράδειγμα, την ισότητα ευκαιριών ή συνθηκών. Πέρα από τα δύο αυτά κριτήρια, η οικονομική τεχνογνωσία αγνοεί μια ολόκληρη σειρά αξιών που έχουν σημασία για τους ανθρώπους: ταυτότητα, κουλτούρα, αλληλεγγύη με την κοινότητα ή ελευθερία…

Παραλείποντας να λάβουν υπόψη αυτές τις αξίες, οι οικονομολόγοι βαθαίνουν άθελά τους την παρεξήγηση μεταξύ των ελίτ και του λαού.

Γεγονός είναι ότι κατά τη διάρκεια των δεκαετιών, τα οικονομικά έχουν γίνει η επιστήμη της σφαίρας της αγοράς. Εναπόκειται στα οικονομικά να μεγιστοποιήσουν την αποτελεσματικότητα, στην πολιτική το πιο πολύπλοκο είναι το ζήτημα των αξιών. Αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ οικονομίας και ηθικής δεν ισχύει πλέον.

Οι συγγραφείς αναφέρουν ότι δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τους μετασχηματισμούς που βιώνουν οι επιχειρήσεις τα τελευταία χρόνια. Η ηθική, η εταιρική κοινωνική ευθύνη, η δράση των πολιτών δεν είναι πλέον αποκλειστικά προνόμια ενός συνεργατικού κόσμου ή του κράτους: βρίσκονται όλο και περισσότερο στο επίκεντρο του επιχειρηματικού κόσμου. Οι καταναλωτές θέλουν να είναι δίκαιοι.

Οι επενδυτές φιλοδοξούν να είναι υπεύθυνοι (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Εσκαντάρ, η ηθική λειτουργία των επιχειρήσεων συνεπάγεται ηθικά προιόντα, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 17/11/2021).

Οι εργαζόμενοι θέλουν να βρουν νόημα στην εργασία τους, να εκπληρώσουν μια αποστολή στην κοινωνία. Ως εκ τούτου, η επιχείρηση έχει γίνει ένα από τα μέρη όπου οι αξίες και το κόστος τους είναι τακτικά σε ένταση και δεν είναι πλέον της μόδας να θυσιάζουμε κυνικά ηθικές αξίες στο βωμό των κερδών.

Στο εξής, ο πολίτης δεν θέλει να θεωρείται ως καταναλωτής.

Οι μεγάλες οικονομικές αποφάσεις (για παράδειγμα, η παγκοσμιοποίηση) επηρεάζουν την κοινωνία, και αντίθετα, οι κύριες ηθικές κατευθυντήριες γραμμές (όπως η οικολογία) έχουν ένα οικονομικό κόστος (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, οικολογικός σχεδιασμός: ένα νέο εργαλείο για την επιβίωση του πλανήτη, Πολυτεχνείο Κρήτης, Δευτέρα 08 Ιουνίου 2020).

Είτε μέσα στην επιχείρηση είτε μέσα στην κοινωνία, η οικονομική τεχνογνωσία οφείλει να εισάγει αποτελεσματικά τις αξίες που αναζωογονούν τα άτομα και ειδικά την ελευθερία, την ταυτότητα, την κουλτούρα, την ισότητα και τη συμπόνια. Αυτή η λίστα δεν είναι εξαντλητική, αλλά πρέπει να αρχίσουμε να τη μελετάμε.

Συμπερασματικά, οι συγγραφείς φτάνουν σε δύο σημαντικά αποτελέσματα από την εμπειρική τους μελέτη.

Πρώτον, όποιο και αν είναι το πρόβλημα, οι ερωτηθέντες δεν είναι ηθικοί φονταμενταλιστές: η προσήλωση σε μια επιλογή που υπαγορεύεται από την ηθική μετριάζεται καθώς αυξάνεται το χρηματοοικονομικό της κόστος. Χωρίς έκπληξη, αυτή η ευαισθησία κόστους ποικίλλει ανάλογα με το πλαίσιο. Είναι αδύναμη για θέματα που σχετίζονται με την ταυτότητα (μετανάστευση, κουλτούρα): σε αυτά τα θέματα οι άνθρωποι δεν ενοχλούνται πολύ, ακόμα και αν είναι πολύ ακριβό. Η ευαισθησία στο κόστος είναι πολύ μεγαλύτερη για θέματα που σχετίζονται με τον περιορισμό του ανταγωνισμού (προστατευτισμός, διατήρηση των κέντρων των πόλεων).

Συνολικά, υπάρχει μια αναζήτηση για ένα δίκαιο χώρο: οι πολίτες αναζητούν έναν εύλογο συμβιβασμό μεταξύ των αξιών τους και του κόστους που συνεπάγεται.

Το δεύτερο αποτέλεσμα είναι ότι, στον πληθυσμό, η υποστήριξη για τα προτεινόμενα μέτρα μπορεί να εξηγηθεί πολύ καλά από δύο άξονες που περιγράφουν τις πολιτικές ευαισθησίες. Από τη μια πλευρά, το παραδοσιακό χάσμα αριστερά-δεξιά είναι λειτουργικό για την κατανόηση ζητημάτων πολιτισμού και μετανάστευσης, καθώς και για την υποστήριξη του κράτους πρόνοιας (υγεία, εκπαίδευση, αλληλεγγύη) σε βάρος του κυρίαρχου κράτους (αστυνομία, δικαιοσύνη, άμυνα). Από την άλλη πλευρά, δείχνουμε τη σημασία ενός διαχωρισμού συλλογικότητας-ατομικισμού, ανεξάρτητου από το χάσμα αριστερά-δεξιά, που δομεί τη στάση απέναντι στον ανταγωνισμό και την υπεύθυνη επιχείρηση.

Αυτοί που τοποθετούν το άτομο πριν από την κοινωνία προτιμούν την ανταγωνιστικότητα από τη διατήρηση των κοινωνικών ισορροπιών και ζητούν αυστηρό διαχωρισμό μεταξύ οικονομίας και ηθικής (άρνηση δίκαιου εμπορίου και υπεύθυνης επιχείρησης).

Αυτός ο ατομικισμός ανταποκρίνεται καλά στο ήθος των οικονομολόγων που παρουσιάστηκε πιο πάνω.

Τέλος, η ανανέωση της δημοκρατίας δεν καθιστά αναγκαίο να σκεφτούμε άλλες μεθόδους για τη σύνθεση των ατομικών προτιμήσεων μεταξύ οικονομίας-ηθικών αξιών;

* Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός , Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

* Υποψήφια Δρ. Μαριάννα Εσκαντάρ, Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης