Σήμερα, οι οικονομικές κυρώσεις θεωρούνται γενικά ως εναλλακτική λύση στον πόλεμο. Αλλά για τους περισσότερους ανθρώπους στο Μεσοπόλεμο, το οικονομικό όπλο ήταν η ίδια η ουσία του ολοκληρωτικού πολέμου. Η αρχική πρόθεση πίσω από τη δημιουργία του οικονομικού όπλου δεν ήταν η χρήση του – οι οικονομικές κυρώσεις προορίζονταν να είναι μια μορφή αποτροπής.

Το άρθρο αυτό βασίζεται στο πρόσφατο βιβλίο του Nicholas Mulder με τίτλο «the economic weapon: the rise of sanctions as a tool of modern war», Yale University Press, January 25, 2022, 448 σελίδες.

Ο συγγραφέας εξετάζει την ιστορία της χρήσης των οικονομικών κυρώσεων σε καιρό πολέμου και επεξεργάζεται την αποτελεσματικότητα και τις συνέπειές τους.

Οικονομικές κυρώσεις

Μπορεί ο πόλεμος να εξαφανιστεί από τη γη (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, περί πολέμου, Πολυτεχνείο Κρήτης, 01 Μαρτίου 2022); Σε όλη τη σύγχρονη ιστορία, η παγκόσμια ειρήνη υπήρξε ένα ισχυρό ιδανικό. Κάθε μεγάλος πόλεμος παρήγαγε απαισιόδοξους και αισιόδοξους μελετητές του. Οι απαισιόδοξοι έβλεπαν τον πόλεμο ως αναπόφευκτο μέρος της ανθρώπινης κατάστασης. Οι αισιόδοξοι θεωρούσαν τον αυξανόμενο πλούτο, την επέκταση της αυτοδιοίκησης και την πρόοδο της τεχνολογίας ως οδηγούς αργής αλλά σταθερής ηθικής προόδου. Αυτή η διαφορά μεταξύ ελπίδας και απόγνωσης πήρε νέα επείγουσα μορφή μετά την άνευ προηγουμένου καταστροφή του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Οι νικητές δημιούργησαν έναν νέο διεθνή οργανισμό, την Κοινωνία των Εθνών (League of Nations), που υποσχέθηκε να ενώσει τα κράτη του κόσμου και να επιλύσει τις διαφορές μέσω διαπραγματεύσεων. Η κατάρρευση της παγκόσμιας πολιτικής και οικονομικής τάξης τη δεκαετία του 1930 και το ξέσπασμα ενός Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κατέστησαν εύκολη την απόρριψη της Κοινωνίας των Εθνών ως ουτοπικής επιχείρησης. Πολλοί τότε και έκτοτε κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι συνθήκες ειρήνης ήταν μοιραία διαβλητές και ότι ο νέος διεθνής θεσμός ήταν πολύ αδύναμος για να διατηρήσει τη σταθερότητα. Βέβαια η άποψη των ιδρυτών της Κοινωνίας των Εθνών ήταν ότι είχαν εξοπλίσει την οργάνωση με ένα νέο και ισχυρό μέσο για το σύγχρονο κόσμο. Αυτό το μέσο ήταν οι κυρώσεις, που περιέγραψε το 1919 ο πρόεδρος των ΗΠΑ Woodrow Wilson ως «κάτι πιο τρομερό από τον πόλεμο»: η απειλή ήταν «μια απόλυτη απομόνωση … που οδηγεί ένα έθνος στην ασφυξία, δηλαδή αφαιρεί από κάθε άτομο τη διάθεση για μάχη…». Η εφαρμογή αυτού του οικονομικού, ειρηνικού, σιωπηλού, θανατηφόρου φαρμάκου δεν θα χρειαστεί βία. Είναι μια αποτελεσματική θεραπεία. «Δεν κοστίζει» σε ζωή εκτός του έθνους που μποϊκοτάρεται. Το όπλο αυτό ονομάζεται οικονομικό και δείχνει την πρακτική του αποκλεισμού εν καιρώ πολέμου. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου, οι Συμμαχικές Δυνάμεις, με επικεφαλής τη Βρετανία και τη Γαλλία, είχαν εξαπολύσει έναν άνευ προηγουμένου οικονομικό πόλεμο εναντίον της γερμανικής, της αυστροουγγρικής και της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Δημιούργησαν εθνικά υπουργεία αποκλεισμού και διεθνείς επιτροπές για τον έλεγχο και τη διακοπή ροών αγαθών, ενέργειας, τροφίμων και πληροφοριών προς τους εχθρούς τους. Οι συνέπειες ήταν πολύ βαριές με το θάνατο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων από πείνα και ασθένειες. Σήμερα, περισσότερο από ένα αιώνα μετά το Μεγάλο Πόλεμο, αυτά τα μέτρα έχουν ένα διαφορετικό αλλά ευρύτερα γνωστό όνομα: οικονομικές κυρώσεις.

Η εμφάνισή τους σηματοδότησε την άνοδο μιας ιδιαίτερα φιλελεύθερης προσέγγισης στην παγκόσμια σύγκρουση, μια προσέγγιση που είναι πολύ ζωντανή και σήμερα. Οι κυρώσεις άλλαξαν τα όρια μεταξύ πολέμου και ειρήνης, παρήγαγαν νέους τρόπους χαρτογράφησης και χειραγώγησης του ιστού της παγκόσμιας οικονομίας, άλλαξαν τον τρόπο με τον οποίο ο φιλελευθερισμός αντιλαμβανόταν τον εξαναγκασμό και άλλαξαν την πορεία του διεθνούς δικαίου. Έπιασαν γρήγορα ως ιδέα που προτάθηκε από πολιτικές ελίτ, ενώσεις πολιτών, και τεχνικούς εμπειρογνώμονες στις μεγαλύτερες δημοκρατίες της Ευρώπης, τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και τις ΗΠΑ. Αλλά τότε, όπως και τώρα, οι κυρώσεις προκάλεσαν αντιδράσεις. Από το ξέσπασμα του πολέμου το 1914 μέχρι τη δημιουργία του ΟΗΕ το 1945. Το ερώτημα είναι εάν ο κόσμος θα μπορούσε να γίνει ασφαλής με οικονομικές κυρώσεις.

Μερικές περιπτώσεις

Η ιστορία δίνει μια διαφοροποιημένη απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Ο ηπειρωτικός αποκλεισμός του Ναπολέοντα κατά της Αγγλίας δεν εμπόδισε το Βατερλό. Η κατάληψη του Ρουρ από τη Γαλλία το 1923 ευνόησε το γερμανικό εθνικισμό και έμμεσα την έλευση του Αδόλφου Χίτλερ στην εξουσία. Το εμπορικό εμπάργκο που επιβλήθηκε στην Ιταλία το 1935 δεν πτόησε το Μουσολίνι να κατακτήσει την Αβησσυνία. Η δυσκολία είναι να βρεθεί η ισορροπία μεταξύ της επιβολής οικονομικής δοκιμασίας σε μια χώρα χωρίς αυτό να έχει, με τη σειρά του, επιβλαβείς συνέπειες για το άτομο ή τα άτομα που επιβάλλουν αυτές τις κυρώσεις. Η περίπτωση του ρωσικού φυσικού αερίου είναι υποδειγματική από αυτή την άποψη: η αποτροπή της εκκίνησης του Nord Stream 2 τιμωρεί σίγουρα την Gazprom, αλλά και τη Γερμανία, έναν από τους κύριους πελάτες της στην Ευρώπη. Η στρατιωτική επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία επέφερε οικονομικές κυρώσεις, όπως η έξωση από το σύστημα  Swift (ένα σύστημα διεκπεραίωσης των διεθνών τραπεζικών συναλλαγών), το πάγωμα των περιουσιακών στοιχείων στο εξωτερικό των ολιγαρχών που είναι κοντά στην εξουσία. Είναι δυνατόν αυτές οι οικονομικές κυρώσεις που επιβλήθηκαν από τις ΗΠΑ και την Ευρωπαϊκή Ένωση να κάνουν το Βλαντιμίρ Πούτιν να υποχωρήσει; Για το Nicholas Mulder, η ιστορία μας διδάσκει μια σειρά από πολύτιμα μαθήματα σχετικά με τις καταστάσεις στις οποίες είναι αποτελεσματικές οι οικονομικές κυρώσεις. Πρέπει πρώτα να είναι αρκετά μαζικές και τιμωρητικές. Στη συνέχεια, οι κυρώσεις είναι εξίσου αναποτελεσματικές εάν οι δυνατότητες παράκαμψής τους είναι μεγάλες, ιδίως όταν μια αρκετά ισχυρή τρίτη χώρα αντικαθιστά τις άλλες (Κίνα και Βόρεια Κορέα για παράδειγμα). Αλλά το πιο ριζοσπαστικό μάθημα είναι σίγουρα το εξής: οι κυρώσεις είναι ακόμη πιο αποτελεσματικές όταν η χώρα που υπόκειται σε αυτές είναι αδύναμη και στερημένη. Μια μεγάλη αυταρχική χώρα είναι πάντα σε θέση να ελαχιστοποιεί τις συνέπειες, αν χρειαστεί να κάνει τον πληθυσμό της να υποφέρει λίγο περισσότερο.

Συμπερασματικά, αντί να πιέζουν τα ανελεύθερα έθνη να βελτιώσουν τις πολιτικές τους, οι κυρώσεις μπορούν να έχουν το αντίθετο αποτέλεσμα και να παρακινήσουν τους ηγέτες τους να απομονωθούν περαιτέρω. Η σημασία της δημιουργίας οικονομικών κυρώσεων έγκειται στη σημαντική αλλαγή στην έννοια του πολέμου και της ειρήνης. Μια πολιτική καταναγκασμού που ήταν δυνατή μόνο σε καιρό πολέμου – απομόνωση των ανθρώπινων κοινοτήτων από την ανταλλαγή με τον ευρύτερο κόσμο – τώρα έγινε δυνατή σε ένα ευρύτερο φάσμα καταστάσεων. Ο εμπορικός και χρηματοοικονομικός αποκλεισμός, μια πολιτική που αναπτύχθηκε ως μια μορφή οικονομικού πολέμου, θεωρήθηκε εκ νέου ως προφύλαξη κατά του πολέμου. Πράγματι, το «οικονομικό όπλο» υποστηρίζει ότι ο αγώνας για τη δημιουργία και τη χρήση του όπλου των κυρώσεων διαμόρφωσε βαθιά τον κόσμο του μεσοπολέμου και ως εκ τούτου τη δομή της πολιτικής και οικονομικής τάξης που ζούμε σήμερα.

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός

Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών

Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων

Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ

Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

Ακολουθήστε τον ot.grστο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στον ot.gr

Latest News

Πρόσφατα Άρθρα Academia
Γιώργος Αλογοσκούφης: Πριν και Μετά τη Μεταπολίτευση Θεσμοί, Πολιτική και Οικονομία στην Ελλάδα
Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών |

Γιώργος Αλογοσκούφης: Πριν και Μετά τη Μεταπολίτευση Θεσμοί, Πολιτική και Οικονομία στην Ελλάδα

O Γ. Αλογοσκούφης εξετάζει, αναλύει και ερμηνεύει την εξέλιξη του κράτους και της οικονομίας της μεταπολεμικής Ελλάδας, πριν και μετά τη μεταπολίτευση του 1974