Χρηματοδότηση της «πράσινης» ναυτιλίας – Πρωτοβουλίες και προοπτικές σε διεθνές επίπεδο

Το παρακάτω άρθρο αποτελεί μία σύνοψη των κυριότερων ευρημάτων της πρόσφατα δημοσιευμένης επιστημονικής έρευνας του καθηγητή Εμμανουήλ Καβουσανού και του αναπληρωτή καθηγητή Δημητρίου Τσουκνιδή του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΟΠΑ) για τη Χρηματοδότηση της Πράσινης Ναυτιλίας. Η έρευνα εκπονήθηκε με την υποστήριξη του Εργαστηρίου στη Διεθνή Ναυτιλία, Χρηματοοικονομική και Διοίκηση και του ομώνυμου Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών του ΟΠΑ (https://www.dept.aueb.gr/el/msc-isfm). Η προαναφερόμενη μελέτη είναι: Kavussanos M.G. and Tsouknidis D.A., 2021. Green Shipping Finance: Existing Initiatives and the Road Ahead, in B.W. Ko and D.W. Song (Eds), New Maritime Business, Springer Nature.

Η κλιματική αλλαγή ως αποτέλεσμα των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (Greenhouse Gas emissions – GHG) αποτελεί μια παγκόσμια αρνητική εξωτερικότητα, δηλαδή ένα κοινό «κακό», σε αντίθεση με ένα δημόσιο αγαθό, και αναδεικνύει την αδυναμία των αγορών να παρέχουν αποτελεσματική κατανομή πόρων. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή διαχέουν τις επιπτώσεις τους εκτός των αγορών, συνέπεια του οποίου αποτελεί το φαινόμενο οι τιμές της αγοράς να μην αντικατοπτρίζουν πάντα και πλήρως αυτές τις επιπτώσεις. Οι παγκόσμιες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής απαιτούν μια διαφορετική προσέγγιση στην αντιμετώπισή τους σε σχέση με άλλες αρνητικές εξωτερικότητες που παρατηρούνται σε άλλες αγορές, καθώς το φαινόμενο ξεπερνά τη δικαιοδοσία των αγορών και των εθνικών κυβερνήσεων.

Το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της διεθνούς ναυτιλιακής βιομηχανίας χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, καθώς σύμφωνα με έρευνα της Διάσκεψης των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (UNCTAD 2020), άνω του 80% του διεθνούς εμπορίου σε όρους όγκου μεταφέρεται διά θαλάσσης. Σύμφωνα με έκθεση του Διεθνούς Ναυτιλιακού Οργανισμού (ΔΝΟ) (ΙΜΟ 2020) των Ηνωμένων Εθνών, η παγκόσμια εμπορική ναυτιλία εκπέμπει περίπου 1.076 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα (CO2)ετησίως, το οποίο αντιπροσωπεύει περίπου το 2,9% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που οφείλονται σε ανθρώπινες δραστηριότητες.

Για τους παραπάνω λόγους, ο ΔΝΟ ανακοίνωσε ήδη από το 2008 τον πρώτο στόχο μείωσης εκπομπών ρύπων από τη ναυτιλιακή βιομηχανία κατά τουλάχιστον 50% έως το 2050 σε σύγκριση με το επίπεδο του 2008. Από τότε έχουν προταθεί διάφορα μέτρα από τον ΔΝΟ, με πιο σημαντικό τη νομοθεσία IMO 2020, σύμφωνα με την οποία από 1ης Ιανουαρίου 2020 τα εμπορικά πλοία πρέπει είτε να κάνουν χρήση του νέου καυσίμου με περιορισμένη περιεκτικότητα σε θείο (0,5%) είτε να προβούν στην εγκατάσταση καταλύτη (scrubber) με σκοπό τον περιορισμό των εκπομπών αερίων ρύπων.

Ωστόσο, τα εθελοντικά και υποχρεωτικά μέτρα που λαμβάνονται, κυρίως από τον ΔΝΟ, για τη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος της διεθνούς ναυτιλιακής βιομηχανίας επιφέρουν άμεσες σημαντικές επιπτώσεις για τους συμμετέχοντες στην αγορά της ναυτιλίας, όπως, μεταξύ άλλων, σε ναυτιλιακές εταιρείες, ναυλωτές, τράπεζες χρηματοδότησης της ναυτιλίας και θεσμικούς επενδυτές, οι οποίοι καλούνται να αντιμετωπίσουν την κλιματική αλλαγή ως έναν χρηματοοικονομικό κίνδυνο. Αυτό αποτελεί πρωταρχικό μέλημα των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, καθώς και των θεσμικών και ιδιωτών επενδυτών που εκτίθενται επίσης σε αυτούς τους τύπους κινδύνων διαμέσου του χαρτοφυλακίου τους σε τραπεζικά δάνεια ναυτιλίας ή/και επενδύσεις σε ίδια κεφάλαια/εκδόσεις χρέους στον κλάδο της ναυτιλίας.

Η ανάληψη δράσης για τη στήριξη της πράσινης χρηματοδότησης στη ναυτιλιακή βιομηχανία έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς (i) η επένδυση σε πράσινες τεχνολογίες αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό αρχικό κόστος για τους πλοιοκτήτες αλλά πιθανόν καθιστά τα πλοία που συμμορφώνονται με την περιβαλλοντική νομοθεσία πιο ανταγωνιστικά, (ii) η πρόσβαση στη χρηματοδότηση έγινε αρκετά πιο δύσκολη για τους πλοιοκτήτες στα χρόνια μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, κυρίως εξαιτίας της αλλαγής τοπίου και της αυστηροποίησης των κριτηρίων της Βασιλείας για τα εποπτικά κεφάλαια σε χαρτοφυλάκια τραπεζικού δανεισμού.
Παρά τους παραπάνω κινδύνους, ένα πολλά υποσχόμενο εργαλείο πολιτικής ώστε να ευθυγραμμιστούν οι πλοιοκτήτες με τον στόχο της μείωσης του περιβαλλοντικού τους αποτυπώματος είναι η παροχή ευνοϊκών όρων χρηματοδότησης για πλοία με χαμηλό περιβαλλοντικό αποτύπωμα, κοινώς, «πράσινα πλοία». Μια τέτοιου είδους εθελοντική πρωτοβουλία ξεκίνησε το 2017 από το Συμβούλιο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (Financial Stability Council), το οποίο προχώρησε στη δημιουργία της ειδικής ομάδας για τις χρηματοοικονομικές γνωστοποιήσεις που σχετίζονται με το κλίμα (Taskforce on Climate-related Financial Disclosures – TCFD), με βάση την οποία συνιστάται στις επιχειρήσεις και τους επενδυτές να εκτιμήσουν τον οικονομικό αντίκτυπο της δραστηριότητάς τους στην κλιματική αλλαγή και να προσαρμόσουν την επιχειρηματική τους στρατηγική αναλόγως. Στη συνέχεια η ανάλυσή τους θα καταγράφεται στις ετήσιες χρηματοοικονομικές καταστάσεις τους. Η γνωστοποίηση αυτών των πληροφοριών αναμένεται να προωθήσει την καλύτερη κατανόηση των κινδύνων και των ευκαιριών που σχετίζονται με το κλίμα από τους μετόχους, τους επενδυτές και τους χρήστες των χρηματοοικονομικών καταστάσεων.

Με τη σειρά της η Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) ανακοίνωσε το 2018 ένα σχέδιο δράσης για την Αειφόρο Χρηματοδότηση, όπου αναπτύσσονται μια σειρά στρατηγικών και ταξινομούνται οι οικονομικές δραστηριότητες ανάλογα με τη συμβολή τους στην αειφορία, συμπεριλαμβανομένης της αλλαγής του κλίματος. Μεταξύ άλλων πρωτοβουλιών της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) ενέκρινε ένα χρηματοδοτικό πρόγραμμα ύψους 750 εκατ. ευρώ τον Ιούνιο του 2016, το οποίο έχει συνολικό προϋπολογισμό 3 δισ. ευρώ και εκταμιεύεται σταδιακά μέχρι και το 2022 και μέχρι εξαντλήσεως του ποσού, γνωστό και ως το πρόγραμμα Εγγυήσεων της Πράσινης Ναυτιλίας (Green Shipping Guarantee Programme – GSG). Το πρόγραμμα GSG έχει σχεδιαστεί για την προώθηση επενδύσεων σε υφιστάμενες και επερχόμενες τεχνολογίες, οι οποίες θα ενισχύσουν την απόδοση καυσίμου/ενέργειας.

Μία ακόμα σημαντική ιδιωτική πρωτοβουλία είναι οι «Αρχές του Ποσειδώνα» (Poseidon Principles), όπου τον Ιούνιο του 2019 18 κορυφαίες τράπεζες συμφώνησαν να ενσωματώσουν κριτήρια σχετικά με την κλιματική αλλαγή στις αποφάσεις δανεισμού τους. Η δυναμική των «Αρχών του Ποσειδώνα» είναι εντυπωσιακή, καθώς για το έτος 2021 περί το 50% των τραπεζών που συμμετέχουν στην πρωτοβουλία έχουν ευθυγραμμιστεί πλήρως με τον στόχο του ΔΝΟ για το 2050, ενώ για το έτος 2020 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μόλις 20%. Στην πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη των Καβουσανού και Τσουκνιδή (2021) αναλύονται διεξοδικά οι προαναφερόμενες πρωτοβουλίες χρηματοδότησης της πράσινης ναυτιλίας, αλλά και μία σειρά από άλλες αντίστοιχες πρωτοβουλίες, όπως «Green Loan Principles», «Getting to Zero Coalition» και «Green Bonds».

Παρά τα σημαντικά βήματα προς τη χρηματοδότηση βιώσιμων επενδύσεων στις ναυτιλιακές αγορές, παραμένουν σημαντικά ζητήματα προς επίλυση, όπως: (i) η χρηματοδότηση τυχόν πράσινων επενδύσεων, συμπεριλαμβανομένης της ναυτιλίας, χρειάζεται συγκεκριμένο ορισμό και ταξινόμηση περί του τι θεωρείται «πράσινο» και πόσο πράσινο είναι, (ii) οι εθνικές ή εθελοντικές πρωτοβουλίες, σε αντίθεση με τις παγκόσμιες και υποχρεωτικές νομοθεσίες, φαίνονται ανεπαρκείς για την επίτευξη του καθορισμένου στόχου, (iii) οι δεσμεύσεις και οι στόχοι που έχουν τεθεί δεν πρέπει να είναι μετριοπαθείς, αλλά να βρίσκονται στο ίδιο τουλάχιστον επίπεδο με αυτό που απαιτείται για την επίτευξη του επιθυμητού στόχου περί της θερμοκρασίας.

Μία σειρά ερευνητικών διπλωματικών εργασιών που έχουν εκπονηθεί από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές του αγγλόφωνου Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στη Διεθνή Ναυτιλία, Χρηματοοικονομική και Διοίκηση (MSc in ISFM, https://www.dept.aueb.gr/el/msc-isfm) του ΟΠΑ, με χρήση πόρων του συγγενούς Εργαστηρίου Διεθνούς Ναυτιλίας, Χρηματοοικονομικής και Διοίκησης (https://www.dept.aueb.gr/en/isfm), έχουν αναδείξει διάφορες πτυχές του σύνθετου ρόλου που καλούνται να διαδραματίσουν οι χρηματοδότες της «πράσινης ναυτιλίας». Για παράδειγμα, αποτελέσματα από την πρωτοποριακή έρευνα που εκπονείται από την ομάδα καθηγητών και φοιτητών στο ΔΠΜΣ και στο Εργαστήριο αποτελούν τα εξής: 1) Η ανάληψη δράσης κατά της κλιματικής αλλαγής απαιτεί παγκόσμια συνεργασία, γεγονός το οποίο καθιστά το πρόβλημα πιο περίπλοκο. 2) Ο ναυτιλιακός κλάδος είναι παγκόσμιος από τη φύση του και επιδεικνύει σχετικά υψηλές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 3) Ωστόσο, ο στόχος είναι δύσκολο να επιτευχθεί, παρά τις προσπάθειες του ΔΝΟ, καθώς απαιτεί την επίλυση αρκετών συγκρούσεων συμφερόντων από διάφορους εμπλεκόμενους φορείς, όπως για παράδειγμα τους συμμετέχοντες στην αγορά αλλά και τις παραδοσιακές ναυτιλιακές χώρες (κράτη σημαίας). 4) Οι φορείς χρηματοδότησης επενδύσεων στον κλάδο της ναυτιλίας αναμένεται να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην όλη διαδικασία.

Ο καθηγητής κ. Εμμανουήλ Γ. Καβουσανός είναι διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών στη Διεθνή Ναυτιλία, Χρηματοοικονομική και Διοίκηση, και του ομώνυμου ερευνητικού εργαστηρίου, Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Email: mkavus@aueb.gr

Ο κ. Δημήτριος Α. Τσουκνιδής είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής, μέλος του Εργαστηρίου στη Διεθνή Ναυτιλία, Χρηματοοικονομική και Διοίκηση, και της Ειδικής Διατμηματικής Επιτροπής MSc in ISFM, Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Email: dtsouknidis@aueb.gr