Με την εμπλοκή των πολιτών θα επιτευχθεί η ενεργειακή μετάβαση

Απογοητευμένη από τις …χαμηλές ταχύτητες στην εξέλιξη της ενεργειακής μετάβασης στην Ευρώπη εμφανίζεται  η κυρία Σοφί Γκοντάν – Μπικμάν, αναπληρώτρια επιστημονική διευθύντρια στο  Εθνικό Ινστιτούτο Επιστημών του Σύμπαντος (Institut National des Sciences de l’ Univers -INSU) του Εθνικού Κέντρου Επιστημονικής Έρευνας (Centre National de la Recherche Scientifique –CNRS) της Γαλλίας. Μιλώντας στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο» επισημαίνει ότι η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που έχει παρατηρηθεί οφείλεται κυρίως στην αποβιομηχάνιση καθώς πολλά εργοστάσια μετακινούνται σε χώρες όπου το μισθολογικό κόστος είναι χαμηλό.  Όσο για τα επενδυτικά σχέδια  ανάπτυξης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), τα οποία καθυστερούν εξαιτίας έντονων αντιδράσεων, θεωρεί ότι η λύση θα προέλθει από την εμπλοκή των πολιτών στην  ενεργειακή μετάβαση σε τοπική κλίμακα.

Η κυρία Γκοντάν – Μπικμάν, η οποία θα μιλήσει στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, το οποίο θα πραγματοποιηθεί 6-9 Απριλίου στους Δελφούς επισημαίνει ότι το έργο για την ανάσχεση της κλιματικής αλλαγής είναι τεράστιο. Μάλιστα, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου εξακολουθούν να αυξάνονται _  έξι χρόνια μετά τη COP21 και τη συμφωνία του Παρισιού _  συμπεραίνει ότι περιορίζονται οι πιθανότητες να επιτευχθούν εγκαίρως οι μειώσεις των αερίων του θερμοκηπίου προκειμένου να αποφευχθεί η θέρμανση του πλανήτη άνω των 2°C.  Πάντως, σύμφωνα με την ίδια, υπάρχει και ένα καλό νέο καθώς αυξήθηκε η  συγκέντρωση  όζοντος     πάνω από την Ανταρκτική, γεγονός που αποτελεί σημάδι ότι  η περίφημη «τρύπα» συρρικνώνεται.

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ άλλοτε στην ιστορία _  με την πανδημία της COVID-19, την κλιματική κρίση  και προσφάτως την ενεργειακή κρίση να μαίνονται _ η κοινωνία περιμένει απαντήσεις από την επιστήμη  απέναντι σε περιβαλλοντικές, πολιτικές, οικονομικές προκλήσεις. Κατά πόσο μπορεί η επιστήμη να βοηθήσει, δίχως τη στήριξη των πολιτικών και οικονομικών φορέων;

Η επιστήμη μπορεί να βοηθήσει αξιολογώντας τις πιο πρόσφατες επιστημονικές γνώσεις και μεταφέροντάς τες στους πολιτικούς και στο ευρύτερο κοινό μέσω   εκθέσεων όπως αυτές που παράγονται από την IPCC (σ.σ. Intergovernmental Panel on Climate Change – Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή) ή τις ομάδες αξιολόγησης του Όζοντος. Η επιστήμη μπορεί να παρέχει τη γνώση σχετικά με τις πιθανές επιπτώσεις αυτής της κρίσης στους πληθυσμούς, βασισμένη σε διάφορα σενάρια (π.χ. κοινωνικοοικονομικά στην περίπτωση της IPCC), αλλά οι αποφάσεις ανήκουν στις κυβερνήσεις και τις κοινωνίες γενικότερα.

Σχετικά με την αραίωση του όζοντος, η επιστημονική συμβολή στη γνώση σχετικά με τις ουσίες που συμβάλλουν στην αραίωσή της ήταν σημαντική. Ωστόσο, η λήψη των απαραίτητων αποφάσεων  σε παγκόσμιο επίπεδο για την απαγόρευση της χρήσης τους αποδείχθηκε δύσκολο εγχείρημα και απαιτήθηκαν πολυετείς προσπάθειες σε διπλωματικό και πολιτική επίπεδο. Έχει βελτιωθεί η κατάσταση έκτοτε;  Ποια είναι η εικόνα σήμερα όσον αφορά στην αραίωση του όζοντος;

Ναι, η κατάσταση έχει βελτιωθεί. Στην πραγματικότητα, το Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ που ρύθμισε και αργότερα απαγόρευσε τις ουσίες που καταστρέφουν τη στιβάδα του όζοντος (ODS- Ozone-Depleting Substances) θεωρείται η πιο επιτυχημένη περιβαλλοντική συνθήκη έως σήμερα. Οι εκπομπές ODS, όπως είναι οι CFC (χλωροφθοράνθρακες) και τα Halons (αλογονομένοι υδρογονάνθρακες), έχουν σταματήσει παγκοσμίως αν και η  συγκέντρωσή  τους μειώνεται με αργούς ρυθμούς στη στρατόσφαιρα καθώς  έχουν πολύ μεγάλη διάρκεια ζωής και χρειάζεται χρόνος για να αποκατασταθεί η συγκεκριμένη διατάραξη της ατμόσφαιρας. Όσο για τις εκπομπές των μεταβατικών των ODS ουσιών, όπως οι  υδροχλωροφθοράνθρακες (HCFC), επίσης μειώνονται, γεγονός που υποδηλώνει   αποτελεσματική ανταπόκριση στην Προσαρμογή του 2007 στο Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ που περιόριζε τις εκπομπές HCFC. Παράλληλα, παρατηρούμε αύξηση εκπομπών των ουσιών αντικατάστασης 2ου σταδίου όπως οι HFC (υδροφθοράνθρακες) που δεν περιέχουν χλώριο και είναι ακίνδυνες για τη στιβάδα του όζοντος. Ως συνέπεια της αργής μείωσης της συγκέντρωσης  ODS στη στρατόσφαιρα, έχουμε παρατηρήσει αύξηση των επιπέδων του όζοντος στην ανώτερη στρατόσφαιρα παγκοσμίως (π.χ. σε περίπου 40 km). Αύξηση της συγκέντρωσης όζοντος εντοπίστηκε επίσης   πάνω από την Ανταρκτική κατά την περίοδο που παρατηρείται η λεγόμενη «τρύπα» του όζοντος, γεγονός που αποτελεί σημάδι ότι η «τρύπα» συρρικνώνεται.

Όσον αφορά στην κλιματική αλλαγή και στην αραίωση της στιβάδας του όζοντος, της λεγόμενης «τρύπας», υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στα δύο μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα του πλανήτη;

Η καταστροφή του όζοντος και η κλιματική αλλαγή αποτελούν δύο διαφορετικά περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά όντως συνδέονται. Το όζον είναι ένα  αέριο που αλληλεπιδρά με την ακτινοβολία. Η καταστροφή του όζοντος έχει επηρεάσει το κλίμα στο νότιο ημισφαίριο: έχει “δροσίσει” τη στρατόσφαιρα της Ανταρκτικής, οδηγώντας σε μια επιταχυνόμενη ανατροπή της στρατοσφαιρικής κυκλοφορίας. Αυτή η κυκλοφορία φέρνει αέρα από την τροπόσφαιρα στη στρατόσφαιρα στις τροπικές ζώνες, μετακινεί τον αέρα προς τους πόλους και στα δύο ημισφαίρια και στη συνέχεια επιστρέφει αέρα στην τροπόσφαιρα σε μεσαία έως μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Οι επιπτώσεις επεκτάθηκαν στην τροπόσφαιρα,  με την περιοχή των ισχυρών δυτικών ανέμων και των σχετικών βροχοπτώσεων να μετατοπίζονται προς τα νότια, επηρεάζοντας την κυκλοφορία των ωκεανών. Το υποτροπικό άκρο της κυκλοφορίας στην τροπική ζώνη έχει επίσης επεκταθεί προς τους πόλους, οδηγώντας σε μειωμένη βροχόπτωση στα μεσαία γεωγραφικά πλάτη και ενισχυμένη βροχόπτωση στις υποτροπικές περιοχές. Επιπλέον, τα ODS είναι ισχυρά αέρια θερμοκηπίου και θερμαίνουν το κλίμα.
Αντίθετα, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει την καταστροφή του στρώματος του όζοντος και την ανάκτησή του. Για παράδειγμα, οι προβλέψεις μοντέλων για τις επόμενες δεκαετίες δείχνουν ενίσχυση στην ανατροπή της στρατοσφαιρικής κυκλοφορίας. Αυτές οι αλλαγές θα τροποποιήσουν σημαντικά την παγκόσμια κατανομή του όζοντος και το ατμοσφαιρικό «προσδόκιμο» ζωής των ODS και άλλων αερίων μεγάλης διάρκειας ζωής. Θα οδηγήσει σε λιγότερο όζον στην τροπική ζώνη και περισσότερο στα μεσαία και μεγάλα γεωγραφικά πλάτη. Επίσης, ενώ η επιφάνεια της Γης αναμένεται να συνεχίσει να θερμαίνεται ως συνέπεια της αυξημένης εκπομπής αερίων του θερμοκηπίου (GHG), η στρατόσφαιρα αναμένεται να συνεχίσει να ψύχεται. Μια ψυχρότερη ανώτερη στρατόσφαιρα οδηγεί σε αύξηση του όζοντος επειδή οι χαμηλότερες θερμοκρασίες επιβραδύνουν τις αντιδράσεις   που είναι υπεύθυνες για την απώλεια όζοντος. Τέλος, τα GHG όπως το μεθάνιο και τα οξείδια του αζώτου των οποίων τα επίπεδα αυξάνονται εμπλέκονται στη χημεία που καθορίζει τα μελλοντικά επίπεδα του στρατοσφαιρικού όζοντος.

Θεωρείτε ότι υπάρχει διέξοδος από την κλιματική κρίση; Το τελικό κείμενο στην COP-26 ήταν σχετικά απογοητευτικό.

Είναι δύσκολο να απαντήσουμε γιατί τα καλά και κακά νέα εναλλάσσονται διαρκώς. Συμφωνώ ότι το αποτέλεσμα της COP-26 ήταν απογοητευτικό και η κλιματική κρίση εξακολουθεί να βρίσκεται πολύ χαμηλή στην ειδησεογραφική κάλυψη των μέσων ενημέρωσης. Φαίνεται ότι οι περισσότεροι πολιτικοί εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η κρίση μπορεί να αντιμετωπιστεί με τεχνολογικές λύσεις, αν και είναι σαφές ότι οι στόχοι της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 40% ή περισσότερο έως το 2030 ή η επίτευξη ουδετερότητας άνθρακα έως το 2050 θα απαιτήσουν βαθιές μεταμορφώσεις σε σημαντικούς οικονομικούς τομείς, π.χ βιομηχανία, ενέργεια, μεταφορές, γεωργία. Η ανάκαμψη των παγκόσμιων εκπομπών GHG το 2021 μετά την κρίση του COVID19 είναι κακά νέα από αυτή την άποψη. Στην περίπτωση της Γαλλίας, για παράδειγμα, το αποτύπωμα άνθρακα της χώρας αυξήθηκε κατά 7% από το 1995. Οι εγχώριες εκπομπές μειώθηκαν σημαντικά μεταξύ 1995 και 2019 (-25%), ενώ οι εκπομπές που σχετίζονται με τις εισαγωγές αυξήθηκαν σημαντικά (+72%). Συνεπώς, η μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου οφείλεται κυρίως στην αποβιομηχάνιση της χώρας, με πολλά εργοστάσια να μετακινούνται σε χώρες όπου το μισθολογικό κόστος είναι χαμηλό. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η πρόοδος στην ενεργειακή μετάβαση ήταν μάλλον αργή έως τώρα ενώ τα επενδυτικά σχέδια ανάπτυξης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, όπως  αιολικών πάρκων, έχουν συναντήσει την έντονη αντίδραση των πολιτών, όπως στη Γαλλία για παράδειγμα. Από αυτή την άποψη, θα είναι πολύ σημαντικό να εμπλακούν οι πολίτες στην ενεργειακή μετάβαση σε τοπική κλίμακα. Τέλος, κατά ειρωνικό – και λυπηρό – τρόπο, ο πόλεμος στην Ουκρανία μπορεί να επιταχύνει την ενεργειακή μετάβαση της Ευρώπης, καθώς έχει καταστεί επείγουσα ανάγκη για  μείωση των ευρωπαϊκών εισαγωγών ρωσικού πετρελαίου και φυσικού αερίου.

Στην εποχή της «Πράσινης Συμφωνίας» και της μετάβασης σε μια οικονομία μηδενικών εκπομπών άνθρακα, η «επισήμανση» μιας επένδυσης, ως πράσινης ή μη, είναι καθοριστική για τη χρηματοδότησή της. Θεωρείτε ότι το μήνυμα που στέλνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή βάζοντας πράσινο πρόσημο σε πυρηνική ενέργεια και φυσικό αέριο, μέσω της ταξινομίας,  είναι προς την… πράσινη κατεύθυνση; Πόσο συμβατή είναι η νέα ταξινόμηση με τους πράσινους στόχους του Green Deal;

Το νέο «labeling» που περιλαμβάνει το φυσικό αέριο και την πυρηνική ενέργεια δεν βαίνει προς την πράσινη κατεύθυνση. Η πυρηνική δεν είναι μια πράσινη ενέργεια λαμβάνοντας υπόψη τα πυρηνικά απόβλητα που παραμένουν για τις μελλοντικές γενιές. Όσο για το αέριο είναι μια ορυκτή ενέργεια, όπως γνωρίζουμε. Οι αναφορές της IPCC είναι σαφείς, η ορυκτή ενέργεια πρέπει να παραμείνει εκεί που βρίσκεται, στα βάθη  της γης. Όσον αφορά στην πυρηνική ενέργεια, γνωρίζουμε από την ιστορία _  Τσερνόμπιλ και Φουκουσίμα _ ότι τα πυρηνικά ατυχήματα έχουν πολύ ισχυρές επιπτώσεις, δημιουργώντας απαγορευμένες ζώνες  για πολλές επόμενες γενιές. Τα πυρηνικά εργοστάσια χρειάζονται νερό για ψύξη και οι υδάτινοι πόροι  θα επηρεαστούν από την κλιματική αλλαγή. Οι πυρηνικοί σταθμοί είναι επίσης πολύ ακριβοί στην κατασκευή τους. Το νέο ενεργειακό μείγμα στην Ευρώπη θα πρέπει επομένως να περιλαμβάνει όσο το δυνατόν περισσότερες Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας. Φυσικά, το κλείσιμο πυρηνικών σταθμών ή η μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στις ΑΠΕ θα πάρει χρόνο, αλλά είναι εφικτό. Στη Γαλλία, σενάρια από τη δημόσια εταιρεία που ρυθμίζει το δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας έδειξαν ότι είναι δυνατό να επιτευχθεί ουδετερότητα άνθρακα το 2050 με αυτήν την επιλογή.

Έχει αξία η δράση του κάθε πολίτη για την προστασία του κλίματος ή η κλίμακα των μελλοντικών επιπτώσεων είναι τόσο μεγάλη ώστε είναι ανώφελες οι μεμονωμένες προσπάθειες;

Η κοινωνία ως σύνολο πρέπει να δράσει. Πρώτον, το κάθε άτομο μπορεί να αναλογιστεί το δικό του ανθρακικό αποτύπωμα και να προσπαθήσει να το μειώσει. Όμως η ατομική δράση δεν  είναι επαρκής.   Μια γαλλική μελέτη έδειξε ότι οι φιλόδοξες αλλαγές συμπεριφοράς κάθε ατόμου (π.χ. αλλαγή διατροφής, περιορισμό των αεροπορικών ταξιδιών κ.λπ.) χωρίς επενδύσεις (π.χ. μόνωση σπιτιού κ.ά.), θα μείωναν το αποτύπωμα κατά περίπου 25%. Άλλη μείωση του αποτυπώματος άνθρακα θα απαιτήσει φιλόδοξες αλλαγές   στο σύνολο της κοινωνίας, για παράδειγμα με …σάρωση του αποτυπώματος άνθρακα σε όλους τους οικονομικούς τομείς, συμπεριλαμβανομένων των εισαγωγών αγαθών. Στις δημοκρατικές χώρες, η ψήφος των πολιτών μπορεί να έχει αντίκτυπο στην πορεία που θα ακολουθήσει η κοινωνία σχετικά με την κλιματική κρίση. Ωστόσο, οι προσπάθειες που ζητείται να κάνουν οι πολίτες για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τα ατομικά εισοδήματα, καθώς οι φτωχότεροι πολίτες είναι περισσότερο εκτεθειμένοι στην κλιματική αλλαγή και έχουν λιγότερους πόρους για την προσαρμογή. Το έργο είναι τεράστιο και λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου εξακολουθούν να αυξάνονται, έξι χρόνια μετά τη COP21 και τη συμφωνία του Παρισιού, φαίνεται όλο και λιγότερο πιθανό να επιτευχθούν έγκαιρες μειώσεις των αερίων του θερμοκηπίου προκειμένου να αποφευχθεί η θέρμανση άνω των 2°C.

Μπορείτε να μας μιλήσετε για τα επιτεύγματα του CNRS τα τελευταία χρόνια στους συγκεκριμένους τομείς; Ποια ερευνητικά προγράμματα βρίσκονται σε εξέλιξη; Ποια είναι τα βασικά συμπεράσματα;

Το CNRS είναι ο μεγαλύτερος γαλλικός δημόσιος οργανισμός επιστημονικής έρευνας. Δραστηριοποιείται σε όλους τους γνωστικούς τομείς. Το CNRS έχει συμβάλει στη μελέτη της στιβάδας του όζοντος με διάφορα «εργαλεία» όπως μακροπρόθεσμες μετρήσεις, κλιματικά μοντέλα και συνεισφορά σε ευρωπαϊκές εκστρατείες και δορυφορικές αποστολές. Όσον αφορά την κλιματική αλλαγή, το CNRS χρηματοδοτεί το κλιματικό μοντέλο από το Institut Pierre Simon Laplace (IPSL CM) που συμβάλλει στις κλιματικές προσομοιώσεις της IPCC. Χρηματοδοτεί επίσης μακροπρόθεσμες παρατηρήσεις για το κλίμα στην ατμόσφαιρα, τους ωκεανούς και τα παράκτια συστήματα, την κρυόσφαιρα και τα υδρολογικά συστήματα, καθώς και διάφορες καμπάνιες. Άλλες δραστηριότητες αφορούν την ενεργειακή μετάβαση, τα έξυπνα δίκτυα, τις αναλύσεις προσαρμογής στο κλίμα και τις μελέτες κοινωνικών επιστημών που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή. Οι επιστήμονες του CNRS συμβάλλουν στις αξιολογήσεις για το όζον καθώς και στις εκθέσεις της IPCC. Τα συμπεράσματά τους συμβαδίζουν με αυτές τις εκθέσεις.