Προπαγάνδα και ανάλυση προπαγάνδας: Λίγες σκέψεις με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία

Ο φόβος της προπαγάνδας, ο φόβος της εξαπάτησης, ο φόβος της θυματοποίησης από την επικοινωνιακή χειραγώγηση, της απώλειας ελέγχου του συμβολικού περιβάλλοντος, της στρέβλωσης της αντίληψης που έχουμε για την πραγματικότητα και στην οποία στηρίζουμε τις αποφάσεις μας. Ένας φόβος αταβιστικός, ένας φόβος που κινητοποιείται με ιδιαίτερη ένταση σε κάθε μορφή κρίσης και προφανώς στον πόλεμο. Ένας φόβος που ελλοχεύει στις συζητήσεις για την ισχύ των στρατηγικών αφηγήσεων, για τα «fake news» και την «δολοφονία χαρακτήρων».

«Προπαγάνδα», ένας όρος έμφορτος αρνητικών συμπαραδηλώσεων. Το εύρος ορισμών της έννοιας «προπαγάνδα» στη βιβλιογραφία είναι μεγάλο, και συχνά ο τρόπος με τον οποίο ο καθένας την ορίζει αποκαλύπτει περισσότερα για τον ίδιο και τους στόχους του παρά για το φαινόμενο. Συχνά η χρήση του όρου «προπαγάνδα» στον δημόσιο λόγο τείνει να εκφυλίζεται σε μία προπαγανδιστική πρακτική, ιδιαίτερα στο πλαίσιο μίας πολεμικής ρητορικής κι ενός καταγγελτικού λόγου.

Αυτό καθιστά αναγκαία τη διαφορά ανάμεσα στην προπαγάνδα και στην ανάλυση προπαγάνδας. Πρωταρχική είναι η διαφορά στάσης. Αυτός που κάνει προπαγάνδα θέλει να πείσει, αυτός που κάνει ανάλυση προπαγάνδας θέλει να κατανοήσει. Να κατανοήσει το πώς οι άλλοι θέλουν να πείσουν. Παρατηρεί χωρίς να παίρνει θέση. Κρατάει κριτικές αποστάσεις από το αντικείμενο ανάλυσης. Δεν εντάσσεται στο «εμείς» της μίας ή της άλλης προπαγανδιστικής προσπάθειας. Αποφεύγει την ταύτιση. Η υιοθέτηση μίας ταυτότητας «εμπόλεμου» στον τρόπο θέασης των πραγμάτων στρεβλώνει την αντίληψη, ενεργοποιεί αντιληπτικά προπετάσματα, παράγει γνωσιακές μεροληψίες, οδηγεί σε εχθροπάθεια.

Όποιος δεν μπορεί να αποφύγει την συνταύτιση από αναλυτής προπαγάνδας εκφυλίζεται σε προπαγανδιστή. Ο αναλυτής προπαγάνδας έχει «ψυχρό αίμα» κοιτάζει την κατάσταση που αναλύει αποστασιοποιημένος χωρίς προσωπική συναισθηματική εμπλοκή. Χωρίς «οπαδισμούς» και «συνταυτίσεις».

Ο πρώτος στόχος της ανάλυσης προπαγάνδας είναι να εξετάσει τα μηνύματα και μέσα από την ανάλυση των μηνυμάτων να διαβάσει τρία πράγματα: πρώτον, τον γνωσιακό χάρτη αυτών που εμπλέκονται στην προπαγάνδα, αυτών που αναλύει. Τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τα πράγματα, το «σύμπαν» στο οποίο ο καθένας τους ζει. Δεύτερον, την στρατηγική τους στοχοθεσία, το τι σκοπεύουν να κάνουν. Η προετοιμασία κάθε πράξης έχει επικοινωνιακό αποτύπωμα και συνήθως ακούγοντας «τον ήχο των βημάτων» μπορούμε να προοικονομήσουμε το τι μας έρχεται. Τρίτον, την στρατηγική επικοινωνία και τα ρητορικά μέσα που την υπηρετούν. Η κατασκευή του μηνύματος ακολουθεί την πορεία: ευρύτερος στρατηγικός σχεδιασμός – στρατηγική επικοινωνία – μήνυμα. Στην ανάλυση προπαγάνδας κάνουμε την αντίστροφη πορεία: μέσα από την ανάλυση του μηνύματος προσπαθούμε να αποκωδικοποιήσουμε την επικοινωνιακή στρατηγική και μέσω αυτής να διαβάσουμε τον ευρύτερο στρατηγικό σχεδιασμό. Και με βάση αυτή την διαδικασία οδηγούμαστε στην απάντηση του ερωτήματος: τι μας λέει το κάθε μήνυμα για τούς στόχους, τις ανάγκες, και τα προβλήματα του προπαγάνδιστή;

Ο δεύτερος στόχος της ανάλυσης προπαγάνδας είναι να προσφέρει στην ευρύτερη κοινωνία, στον κάθε πολίτη, τα εργαλεία για να κατανοήσει τις διαδικασίες χειραγώγησης, τα εργαλεία για να διαχειριστεί λογικές πλάνες και γνωσιακές μεροληψίες, τα εργαλεία για να «σπάσει» την προπαγάνδα. Μία από τις βασικότερες προϋποθέσεις για να πετύχει ένα «βρώμικο κόλπο» είναι η «αθωότητα του θύματος», δηλαδή, το να μην καταλαβαίνει αυτός που του συμβαίνει τι του συμβαίνει ή τι πρόκειται να του συμβεί. Όταν το υποψήφιο θύμα δεν είναι «αθώο», όταν δηλαδή γνωρίζει και αναγνωρίζει το «βρώμικο κόλπο», όταν αντιλαμβάνεται το τρυκ, τη διαδικασία με την οποία προσπαθούν να τον χειραγωγήσουν την στιγμή κατά την οποία επιχειρείται η χειραγώγηση, τότε τα «μάγια λύνονται» και η μεν δυνατότητα θυματοποίησης μειώνεται δραστικά ενώ το κόστος της χειραγώγησης αυξάνεται δραματικά για τον χειραγωγό.

Ουσιαστικά η ανάλυση προπαγάνδας δεν είναι μία σειρά από μεμονωμένες και αποσπασματικές πράξεις ανάλυσης μηνύματος αλλά μία σωρευτική και συστηματική διαδικασία διάχυσης αναλυτικών εργαλείων στην ευρύτερη κοινωνία. Μέσα από αυτή τη διαδικασία η κοινωνία των πολιτών αποκτά τα εργαλεία για να εξισορροπήσει την ισχύ των κατ’ επάγγελμα χειραγωγών ενεργοποιώντας τη λειτουργία των αλληλοαναιρούμενων επιδράσεων.

Η ανάλυση προπαγάνδας δεν είναι μία ασχολία για όσους ρέπουν προς τις ίσες αποστάσεις, για τους επιτήδειους ή ανεπιτήδευτους ουδέτερους, για όσους δεν θέλουν να πάρουν θέση. Η ανάλυση προπαγάνδας είναι για όσους παίρνουν θέση αλλά αυτή η θέση δεν είναι υπέρ του ενός ή του άλλου εμπόλεμου αλλά υπέρ της κριτικής σκέψης και του ορθού λόγου. Για όσους έχουν μάθει να ελέγχουν κριτικά όχι μόνον τις απόψεις των άλλων αλλά και τις δικές τους πίστεις. Για όσους νοιώθουν άσχημα στην ασφυκτική ομοφωνία που συνεπάγεται ο συνδυασμός σκληρής αστυνόμευσης του συμβολικού περιβάλλοντος και ενεργοποίησης του σπιράλ της σιωπής στο πλαίσιο μίας πολιτικά ορθής ομαδο-σκέψης (groupthink).

Η ανάλυση προπαγάνδας όταν δεν είναι μασκαρεμένη προπαγάνδας αλλά διενεργείται με το ήθος της ανθρωπιστικής σχολής και τα εργαλεία της κριτικής σκέψης αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα δώρα των πεδίων της Στρατηγικής Επικοινωνίας και της Ρητορικής Κριτικής στην Δημοκρατία.

Αθανάσιος Ν. Σαμαράς, Επίκουρος Καθηγητής Διεθνούς και Πολιτικής Επικοινωνίας, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πειραιώς.