Η πρόκληση της «Ιδέας της Ευρώπης»

Θυμάμαι ακόμα τον Ζακ Ντελόρ, πρόεδρο τότε της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να μπαίνει εκείνη την Παρασκευή του Νοεμβρίου 1994 στο αυτοκίνητό του για να πάει στη Λίλλη,160χλμ από τις Βρυξέλλες, όπου η τοπική ομάδα, της οποίας  ήταν οπαδός, έπαιζε αγώνα γαλλικού πρωταθλήματος με την Ολυμπίκ Μασσαλίας. «Κύριε Πρόεδρε», τον ρώτησα πριν ξεκινήσει, πως σχολιάζετε την υπόθεση Μποσμάν για την ελεύθερη εγκατάσταση ποδοσφαιριστών στη χώρα που θέλουν; Θα αλλάζει κάτι στην ελεύθερη κίνηση των εργαζομένων στην Ένωση;

– Αγαπητέ μου, απάντησε ο Ζακ Ντελόρ, «….πριν απ’ όλα, επειδή το θέμα αφορά τη μπάλλα, η περίπτωση αυτή θα κάνει καλό στην ιδέα της Ευρώπης. Κατά τα άλλα, ας έχουμε υπόψη μας ότι δεν ερωτεύεται κανείς μια Συνθήκη…..». Έχει κανείς αντίρρηση επ’ αυτού;

Είναι δυνατόν στις μέρες μας να ερωτευθεί κανείς ένα νόμισμα, μια ενιαία αγορά και μια συμφωνία τύπου Σένγκεν;

Όντως, ο 97 χρόνος σήμερα πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έχει πέρα για πέρα δίκιο. Πως μπορεί να ολοκληρωθεί μια ένωση, αν αυτοί που την επιχειρούν δεν έχουν λίγο έως πολύ μια κοινή ιδέα για το εγχείρημά τους. Με πιο απλά λόγια, χωρίς ιδέα, εν προκειμένω αυτήν της Ευρώπης, η σημερινή γεωγραφική και αμιγώς οικονομική οντότητα, όσο προχωρούν τα χρόνια, θα χάνει την ψυχή της, την παιδεία της, το πνεύμα της.

Υπό αυτές τις συνθήκες η καλλιέργεια και η ανάπτυξη στην ψηφιακή εποχή μας της ίδέας της Ευρώπης αποτελεί κορυφαία πρόκληση των καιρών μας. Για ποικίλους και ζωτικούς λόγους. Στον σημερινό υπό διαμόρφωση κόσμο μας των προβλεπόμενων σε λίγα χρόνια 9 δισεκατομμυρίων ψυχών, ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη: το φάντασμα της ιστορικής παρακμής. Κυριαρχεί ο φόβος ότι η ώρα της Ευρώπης πέρασε, ότι τα αθάνατα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ελληνο-ρωμαϊκής πηγής του, δεν μπορούν πια να επαναληφθούν. Συνεπώς θα πρέπει να συμφιλιωθούμε με την ιδέα, με τη σκέψη, ότι σε παγκόσμιο επίπεδο η Ευρώπη θα έχει εφεξής ρόλο αισθητά κατώτερο απ’ότι στο ένδοξο παρελθόν και γιατί όχι και κομπάρσου.

Αυτός είναι εξάλλου και ο στόχος των νέων αναδυόμενων μεγάλων δυνάμεων στη διεθνή γεωπολιτική σκηνή, οι οποίες δεν έχουν καθόλου καλές σχέσεις με την ευρωπαϊκή ιδέα και τις θεμέλιες αρχές της. Η κατά Τζωρτζ Σταϊνερ δύναμη του πνεύματος και των γραμμάτων πάνω στην οποίαν στηρίχθηκε η Ευρώπη είναι ασύμβατη με τους εχθρούς της ελευθερίας,αλλά και με αξίες οι οποίες  με αίμα αναδύθηκαν και έπιασαν ρίζες στη Γηραιά ηπειρό μας.

Οι τέχνες, οι ανθρωπιστικές επιστή­μες, η φιλοσοφία και η θεολογία, η ομορφιά· η καθεμιά τους υπάρχει για να εξευγενίζει το πνεύμα, να επιτρέπει στην αν­θρωπότητα να ανακαλύπτει και να διεκδικεί ως δική της την ύψιστη μορφή αξιοπρέπειας. Είναι η πολιτιστική κληρονομιά, και τα μεγάλα έργα των ποιητών και των διανοητών, των καλλιτε­χνών και των προφητών, που ένας άνθρωπος πρέπει να αξιοποιήσει για την cultura animi (η φράση είναι του Κικέρωνα), την καλλιέργεια της ανθρωπινής ψυχής και του ανθρώπινου νου – ώστε να μπορεί να είναι κάτι περισσότερο απ’ αυτό που επίσης είναι: ένα ζώο. Στην τελευταία σελίδα του έργου του Lessons of the Masters [Τα μαθήματα των δασκάλων], ο Τζωρτζ Στάινερ συνοψίζει την ουσία της ανθρωπιστικής παι­δείας και αγωγής σε μια απλή πρόταση: «Η ανθρωπιστική παιδεία μάς κατευθύνει προς την dignilas [αξιοπρέπεια] του ανθρώπινου προσώπου, την επιστροφή στον καλύτερο εαυτό του». Αυτή είναι η παράδοση του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού, ο οποίος έχοντας περάσει δια πυρός και σιδήρου, σήμερα κατά σωκρατικό τρόπο μας προσκαλεί όχι μόνον να γνωρίσουμε αλλά και να κατανοήσουμε. Και αυτή η κατανόηση, ως κορυφαίο στοιχείο της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου πάνω στο οποίο θεμελιώνονται οι φιλελεύθερες κοινωνίες, δέχεται ισχυρούς εσωτερικούς κλονισμούς και εξωτερικές ασύμμετρες επιθέσεις.

Ζωτικό προβάλλει έτσι για την ίδέα της Ευρώπη το τεράστιο πρόβλημα της παιδείας. Της ανθρωπιστικής παιδείας, αυτής που πριν από όλα προσφέρει αξιοπρέπεια.

«…Η παιδεία», έγραψε ο συνάδελφος Ρομπ Ρύμεν, διευθυντής σήμερα του Ινστιτούτου Nexus, «…. δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια πρόσκληση: μια πρόσκληση να καλλιεργήσεις την ευγένεια του πνεύματος. Ο πολιτισμός λέει απαλά: Η σοφία που προσφέρει αποκαλύπτεται όχι σε λόγια, αλλά σε πράξεις. Το να είσαι “πεπαιδευμένος” απαιτεί πολύ περισ­σότερα απ’ την απλή ευρυμάθεια και ευφράδεια. Πάνω απ’ όλα, σημαίνει αβρότητα και σεβασμό. Όπως ο έρωτας, έτσι κι η παιδεία δεν επιβάλλεται. Δεν παρέχει εγγυήσεις. Κι όμως, η μόνη δυνατότητα να κατακτήσουμε και να διαφυλάξουμε την ανθρώπινη αξιοπρέπειά μας μάς προσφέρεται μέσω της παιδείας – της ανθρωπιστικής παιδείας.

Οι καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι δεν θα έπρεπε να είναι βασιλιάδες, δεν θα έπρεπε καν να προσπαθούν να γί­νουν βασιλιάδες ή μέλη μιας εξουσιαστικής ελίτ. Αλλά μια κοινωνία που αδιαφορεί για την εκλέπτυνση του πνεύματος, μια κοινωνία που δεν καλλιεργεί τις μεγάλες ανθρωπιστικές ιδέες, θα καταλήξει, ξανά, στη βία και την αυτοκαταστροφή…».

Αν αυτό δεν το θέλουμε ας προσπαθήσουμε εκ νέου και με άλλα πλέον μέσα ,να αναδείξουμε αυτό που κάποιοι θέλουν να χάσουμε: την Ιδέα της Ευρώπης. Ισως δε στο επίπεδο αυτό, να βιώνουμε ήδη, με τον πόλεμο της Ουκρανίας,την θερμή έκφραση μιάς νέας ψυχροπολεμικής εποχής.