Πώς, έστω και κατ’ ελάχιστο, θα μπορούσε να τιμωρηθεί η Ρωσία για τα εγκλήματα πολέμου στην Ουκρανία;

Τα στρατεύματα της Ρωσίας που υποχωρούν από το Κίεβο έχουν αφήσει πίσω τους ένα τοπίο φρικαλεοτήτων. Η δήμαρχος του Μοτιζίν, προαστίου της πρωτεύουσας, βρέθηκε με δεμένα τα μάτια και πυροβολημένη, προφανώς από τις ρωσικές δυνάμεις, μαζί με την οικογένειά της. Αυτόπτης μάρτυρας δήλωσε στο Human Rights Watch ότι Ρώσοι στρατιώτες πέταξαν καπνογόνο χειροβομβίδα σε υπόγειο στο Βορζέλ, κοντά στο Ιρπίν, και στη συνέχεια πυροβόλησαν γυναίκα και το παιδί της μόλις βγήκαν. Κάποιος άλλος είδε στρατιώτες να μαζεύουν πέντε άνδρες στην κοντινή Μπούτσα, να τους αναγκάζουν να γονατίσουν και να τραβήξουν τα πουκάμισά τους πάνω από τα κεφάλια τους και να πυροβολούν έναν από αυτούς στο κεφάλι, ενώπιον 40 μαρτύρων. Συνολικά, ο γενικός εισαγγελέας της Ουκρανίας ανακοίνωσε, στις 3 Απριλίου, ότι 410 άμαχοι σκοτώθηκαν γύρω από το Κίεβο. Θα βρεθούν πολλοί ακόμη.

Οι ανανεωμένες αποδείξεις για τις ρωσικές θηριωδίες έχουν προκαλέσει νέες καταδίκες. «Γενοκτονία», τις αποκάλεσαν ο πρόεδρος της Ουκρανίας και ο πρωθυπουργός της Πολωνίας. Ο Αμερικανός πρόεδρος, Τζο Μπάιντεν, είπε ότι αυτό που συνέβη στην Μπούτσα είναι έγκλημα πολέμου και ότι ο πρόεδρος της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν θα πρέπει να βρεθεί ενώπιον διεθνούς δικαστηρίου γι’ αυτό. Ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ ζήτησε νέα έρευνα (αρκετές βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη) και η Ουκρανία είπε ότι θα ξεκινήσει μια έρευνα μαζί με την ΕΕ. Ο πρώην γενικός εισαγγελέας του ΟΗΕ για εγκλήματα πολέμου στη Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα ζήτησε να εκδοθεί διεθνές ένταλμα σύλληψης κατά του κ. Πούτιν. Από την πλευρά της, η Ρωσία ανακοίνωσε ότι το όλο θέμα ήταν κατασκευασμένο, στη συνέχεια κατηγόρησε τους Ουκρανούς για αυτό, απαιτώντας μια συνεδρίαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για να συζητηθεί η «ειδεχθής πρόκληση των Ουκρανών ριζοσπαστών στη Μπούτσα». Είναι πιθανό να υπήρξαν ή να υπάρξουν φρικαλεότητες από τις ουκρανικές δυνάμεις, αν και όχι στην ίδια κλίμακα. Αλλά η Ουκρανία, κατά πάσα πιθανότητα, θα τα ερευνήσει, σε αντίθεση με τη Ρωσία. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η αποσύνθεση των σορών των θυμάτων δείχνει ότι είχαν σκοτωθεί πολύ πριν οι ουκρανικές δυνάμεις ανακαταλάβουν την Μπούτσα.

Τα στοιχεία από το πεδίο της μάχης επιβεβαιώνουν ότι οι Ρώσοι έχουν διαπράξει τουλάχιστον τρεις τύπους ποινικών αδικημάτων στον πόλεμο. Ο πρώτος είναι τα εγκλήματα πολέμου. Οι Συμβάσεις της Γενεύης, τις οποίες έχει υπογράψει η Ρωσία, ορίζουν τα εγκλήματα πολέμου που περιλαμβάνουν τη δολοφονία, την εκούσια πρόκληση μεγάλου πόνου, τη σκόπιμη στόχευση αμάχων και την καταστροφή ή ιδιοποίηση περιουσίας. Οι συνοπτικές εκτελέσεις στη Μπούτσα θα συνιστούσαν εγκλήματα πολέμου. Το ίδιο θα ήταν και ο βομβαρδισμός του θεάτρου της Μαριούπολης, το οποίο ήταν το μεγαλύτερο καταφύγιο της πόλης για αεροπορικές επιδρομές και είχε τη λέξη παιδιά, στα ρωσικά, γραμμένη με γράμματα αρκετά μεγάλα για να φαίνονται από αέρος. Οι Συμβάσεις της Γενεύης καθορίζουν ποιες είναι οι διεθνείς νομικές υποχρεώσεις σε όλες τις στρατιωτικές ενέργειες. Δεν έχει σημασία που η Ρωσία δεν έχει κηρύξει επίσημα τον πόλεμο στην Ουκρανία.

Δεύτερον, η εισβολή της Ρωσίας ήταν από μόνη της έγκλημα, ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιήθηκε. Είναι επιθετικό έγκλημα. Αυτό διευκρινίζεται στο καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ICC), το οποίο δικάζει άτομα για ενέργειες βάσει του διεθνούς δικαίου. Το ICC ορίζει ότι η επιθετικότητα περιλαμβάνει εισβολή, στρατιωτική κατοχή, προσάρτηση γης, βομβαρδισμό και αποκλεισμό λιμανιών. Τέλος, η κλίμακα των ρωσικών ενεργειών γύρω από το Κίεβο (και αλλού) υποδηλώνει έντονα ότι η Ρωσία είναι ένοχη για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Το ICC ορίζει το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας ως συμμετοχή και γνώση «μιας ευρείας ή συστηματικής επίθεσης που στρέφεται εναντίον οποιουδήποτε άμαχου πληθυσμού». Χιλιάδες Ουκρανοί σκοτώθηκαν και πάνω από 4 εκατομμύρια οδηγήθηκαν στο εξωτερικό.

Έχουν ξεκινήσει διαδικασίες σε πολλά διεθνή δικαστήρια για την προσαγωγή των δραστών στη δικαιοσύνη. Δύο έχουν εκδώσει τις αρχικές αποφάσεις υπέρ της Ουκρανίας. Στην πρώτη, στις 16 Μαρτίου, το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης (ICJ), το οποίο εκδικάζει διακρατικές διαφορές, αποφάσισε ότι η Ρωσία «θα αναστείλει αμέσως τις στρατιωτικές επιχειρήσεις που ξεκίνησε» στις 24 Φεβρουαρίου. Το ζήτημα ενώπιον του δικαστηρίου φαινόταν αινιγματικό: η Ουκρανία -διαμύνησε ότι το επιχείρημα της Ρωσίας ότι είχε εξαπολύσει εισβολή για να αποτρέψει μια ουκρανική γενοκτονία σε ρωσόφωνες αποσχισμένες περιοχές ήταν ψευδές σύμφωνα με τη σύμβαση του ΟΗΕ περί γενοκτονίας. Η σημασία της απόφασης δεν ήταν μόνο ότι το δικαστήριο συμφώνησε με την Ουκρανία, αλλά ότι διεύρυνε την απόφαση του για να απαιτήσει την πλήρη αποχώρηση της Ρωσίας.

Η άλλη απόφαση ήρθε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το οποίο αποτελεί μέρος του Συμβουλίου της Ευρώπης, ενός κυβερνητικού φορέα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Την 1η Απριλίου επιβεβαίωσε μια προηγούμενη απόφαση ότι η Ρωσία πρέπει «να απέχει από στρατιωτικές επιθέσεις εναντίον αμάχων πολιτών και πολιτικών αντικειμένων, συμπεριλαμβανομένων… σχολείων και νοσοκομείων». Η Ουκρανία είχε φέρει την υπόθεση στο δικαστήριο σύμφωνα με την ευρωπαϊκή νομοθεσία για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το δικαστήριο πρόσθεσε ότι η Ρωσία ενήργησε λανθασμένα όταν ανάγκασε πρόσφυγες από τη Μαριούπολη να καταφύγουν στη Ρωσία και όχι σε ένα μέρος της επιλογής τους.

Αλλά είναι άλλο να βγάζεις αποφάσεις και άλλο να προσάγεις σε ένα διεθνές δικαστήριο οποιονδήποτε Ρώσο, πόσο μάλλον τον αρχηγό του κράτους. Η Ρωσία εκδιώχθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης στις 16 Μαρτίου λόγω της εισβολής και σταμάτησε να ανταποκρίνεται στα αιτήματα του ευρωπαϊκού δικαστηρίου. Επίσης, από το 2016, η χώρα έπαψε να αναγνωρίζει την εξουσία του Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Αυτό δεν εμποδίζει τον εισαγγελέα του Δικαστηρίου να κινήσει υποθέσεις ή να εκδώσει εντάλματα σύλληψης κατά μεμονωμένων Ρώσων. Αλλά εάν η Ρωσία αγνοήσει το ένταλμα, το επόμενο βήμα θα ήταν να παραπέμψει την υπόθεση στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ – και στη συνέχεια η Ρωσία θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει το βέτο της. Η Ρωσία αποδέχεται την εξουσία του άλλου διεθνούς δικαστηρίου, του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης, τουλάχιστον θεωρητικά. Στην πράξη, ωστόσο, δεν εμφανίστηκε στις ακροάσεις του δικαστηρίου και (προφανώς) αγνόησε την απόφασή του. Όπως και με το ICC, ο μόνος τρόπος επιβολής των αποφάσεων του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης είναι μέσω του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Επομένως, εάν ο Πούτιν παραμείνει στην εξουσία, ή ακόμα και αν παραιτηθεί, αλλά συνεχίσει να προστατεύεται από τους διαδόχους toy, δεν θα αποδοθεί διεθνής δικαιοσύνη.

Οι νομικές διαδικασίες θα συνεχιστούν και είναι πιθανό να επιφέρουν περαιτέρω πισωγυρίσματα στη νομική υπόθεση και τη διπλωματική θέση της Ρωσίας. Εν τω μεταξύ, οι σύμμαχοι της Ουκρανίας θα πρέπει να βρουν άλλα μέσα για να εντείνουν την πίεση στον κ. Πούτιν. Αυτά περιλαμβάνουν περισσότερες κυρώσεις και αποστολή περισσοτέρων θανατηφόρων όπλων στην Ουκρανία.

Ακόμη και πριν από τη φρίκη που αποκαλύφθηκε μετά την υποχώρηση της Ρωσίας από το Κίεβο, οι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ είχαν αρχίσει να παραδίδουν ισχυρότερα όπλα. Οι New York Times ανέφεραν την 1η Απριλίου ότι η κυβέρνηση Μπάιντεν σχεδίαζε να μεταφέρει άρματα μάχης T-72 σοβιετικής κατασκευής για να ενισχύσει τις ουκρανικές δυνάμεις στην περιοχή του Ντονμπάς. Αυτά θα ήταν τα πρώτα τανκς που παρασχέθηκαν στην Ουκρανία από την Αμερική, η οποία είχε προηγουμένως επιμείνει ότι η στρατιωτική της βοήθεια ήταν καθαρά αμυντική. Στις 16 Μαρτίου, η Βρετανία άρχισε να παρέχει στους Ουκρανούς τον προηγμένο αντιαεροπορικό πύραυλο Starstreak. Την 1η Απριλίου ένα βίντεο έδειξε εμφανώς ένα Starstreak να καταρρίπτει ένα ρωσικό ελικόπτερο. Άλλα προηγμένα όπλα φαίνεται πιθανό να παραδοθούν σύντομα. Αλλά θα ακολουθήσει και ένας άλλος γύρος κυρώσεων, ο πέμπτος συνολικά.

Ο Σαρλ Μισέλ, ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, το οποίο αποτελείται από αρχηγούς κυβερνήσεων χωρών της ΕΕ, λέει ότι περισσότερες κυρώσεις βρίσκονται «καθ’ οδόν». Θα περιλαμβάνουν κυρώσεις που μπορούν να επιβληθούν με σχετική ευκολία, όπως το να κλείσουν «παραθυράκια», την επιβολή περισσότερων περιορισμών σε μεμονωμένους ολιγάρχες, την απαγόρευση των ρωσικών πλοίων από τα λιμάνια της ΕΕ και την πληρέστερη απομόνωση των ρωσικών τραπεζών που έχουν αποκοπεί από το σύστημα διεθνών ταχέων πληρωμών. Αλλά αυτή τη φορά η ΕΕ θα μπορούσε επίσης να περιλαμβάνει εμπάργκο στον ενεργειακό εφοδιασμό, κάτι που ζητούσε εδώ και καιρό ο κ. Ζελένσκι, αλλά στην οποία αντιστέκονταν τα κράτη της ΕΕ που εισάγουν φυσικό αέριο. Ο υπουργός Άμυνας της Γερμανίας, του μεγαλύτερου αγοραστή φυσικού αερίου στην Ευρώπη, κάλεσε την ΕΕ να συζητήσει την απαγόρευση του εισαγόμενου ρωσικού αερίου. Ο πρόεδρος της Γαλλίας, Εμανουέλ Μακρόν, προχώρησε παραπέρα και είπε ότι θα υποστήριζε την απαγόρευση όλων των εισαγωγών ρωσικού πετρελαίου και άνθρακα στην ΕΕ, μια θέση που έλαβε επίσης ο ηγέτης ενός ελάσσονος εταίρου στην ιταλική κυβέρνηση. Όπως η Γερμανία, έτσι και η Ιταλία εξαρτάται από τη ρωσική ενέργεια. Περαιτέρω περιορισμοί στον τομέα της ενέργειας τίθενται ήδη σε ισχύ: στις 3 Απριλίου η Λιθουανία έγινε η πρώτη χώρα της ΕΕ που απαγόρευσε τις εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου. Τα εγκλήματα πολέμου της Ρωσίας φαίνεται να έχουν ενισχύσει την αποφασιστικότητα μεταξύ των δυτικών συμμάχων της Ουκρανίας. Φαίνεται να λένε, σύμφωνα με τα λόγια του Άντονι Μπλίνκεν, υπουργού Εξωτερικών της Αμερικής, «Δεν μπορούμε να μείνουμε σε σοκαρισμένη απραξία από αυτό. Δεν μπορούμε να το θεωρήσουμε αυτό νορμάλ».