Η κυριαρχία των αριθμών: Παράδειγμα στην οικονομία

Όλη η ανθρωπότητα ζει σε ένα κόσμο αριθμών. Πρόκειται για το ΑΕΠ, τους δείκτες επίδοσης της επιχείρησης, τους δείκτες κοινωνικής επίδοσης, τις εκλογές σε μια δημοκρατία ή ακόμη και την εκτίμηση των συναισθημάτων μας.

Οι αριθμοί έχουν γίνει το προτιμώμενο εργαλείο μας για την ανάγνωση του κόσμου αλλά και για τη λήψη αποφάσεων (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, προβληματικές και διαδικασία υποστήριξης αποφάσεων, Πολυτεχνείο Κρήτης, 30.03.2021, Κ. Ζοπουνίδης, η απόφαση: γνωστικά αντικείμενα και παράγοντες, Εκδόσεις Κλειδάριθμος, 2021). Η πανδημία της Covid τα δύο τελευταία χρόνια το έχει δείξει με πρωτοφανή τρόπο. Αντιμέτωποι με αυτό το κυρίαρχο λεξιλόγιο, οι περισσότεροι άνθρωποι θεωρούνται αναλφάβητοι. Πολλαπλασιάζονται οι ευκαιρίες για παρεξηγήσεις και παραπλανητικούς συλλογισμούς.

Με την αξία των αριθμών και την κοινωνική διάσταση της ποσοτικοποίησης είχαμε ασχοληθεί πολύ πρόσφατα (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Εσκαντάρ, η αξία των αριθμών: κοινωνική διάσταση της ποσοτικοποίησης, Πολυτεχνείο Κρήτης, 10.07.2021).

Το άρθρο αυτό στηρίζεται στο πρόσφατο βιβλίο της φιλοσόφου Valerie Charolles με τίτλο, se liberer de la domination des chiffres, ed. Fayard. 02.03.2022, 296 σελίδες. Η συγγραφέας μας τοποθετεί στην καρδιά της παραγωγής δεικτών που σημαδεύουν την καθημερινότητά μας και δείχνει πώς περάσαμε από το πρόβλημα των «λέξεων και πραγμάτων» σε αυτό των «γεγονότων και αριθμών». Η ψευδαίσθηση ότι τα πάντα μπορούν να αποδοθούν ακριβώς σε αριθμούς δεν αντέχει σε κριτική.

Όλα βασίζονται σε συμφωνίες: πρέπει να ορισθεί τι μετράμε, να επιλεγεί μια μέθοδος και πώς να συλλεχθούν οι πληροφορίες.

Η συγγραφέας προτείνει μια κριτική εξέταση των οργάνων μέτρησης ώστε να απεγκλωβιστούμε από μια αδικαιολόγητη επίδραση των αριθμών και να συνδυάσουμε υπολογισμό και ελευθερία. Το πρόβλημα δεν είναι να απομακρύνουμε τους αριθμούς, αλλά να απελευθερωθούμε από την κυριαρχία τους.

Εφαρμογές στην οικονομία

Αρχικά, η συγγραφέας μελετά εδώ και αρκετά χρόνια τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται η οικονομία και επικυρώνει τα θεωρητικά της συμπεράσματα. Σε αντίθεση με τους φυσικούς, οι οικονομικοί επιστήμονες αναγκάζονται να κατασκευάσουν δείκτες οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τα φαινόμενα που αναλύουν και των οποίων μετρούν την εξέλιξη και τις πιθανές συσχετίσεις. Αυτό σημαίνει ότι η οικονομία δεν μπορεί να «συλληφθεί» και να εξελιχθεί χωρίς τη βοήθεια της στατιστικής και της οικονομετρίας.

Στη φιλοσοφία, η Valerie Charolles μας υπενθυμίζει ότι ο δείκτης του επιστήμονα  της στατιστικής δεν πρέπει να συγχέεται με τον αριθμό του μαθηματικού. Για να ξαναπάρουμε τη διάκριση που έκανε κάποτε η αρχαία και η μεσαιωνική σκέψη, ο αριθμός είναι η ουσία και ο δείκτης η ύπαρξη. Ωστόσο, αυτή η ύπαρξη πρέπει να είναι πολύ συγκεκριμένη: και πολύ περισσότερο αφού προορίζεται όχι μόνο να επικυρώσει τις θέσεις των οικονομικών επιστημόνων αλλά και να υπηρετήσει την κοινωνική ζωή. Έτσι, όταν μια κεντρική τράπεζα δημοσιεύει ένα στόχο πληθωρισμού 2%, υπάρχουν πολλές προκλήσεις πίσω από αυτό το ποσοστό. Η πρώτη, ουσιαστική, είναι η δήλωση ενός ορισμού του πληθωρισμού που οι οικονομικοί παράγοντες πρέπει, αν όχι να δεχτούν, τουλάχιστον να κατανοήσουν. Η δεύτερη είναι η δημιουργία μιας δομής ικανής να υπολογίζει αποτελεσματικά αυτό το ποσοστό, δηλαδή να αναπτύσσει μια μέθοδο που εγγυάται ότι το αποτέλεσμα ανταποκρίνεται στις προσδοκίες: στην περίπτωση αυτή, να διαθέτει πληροφορίες χρήσιμες για τη διαμόρφωση της νομισματικής πολιτικής.

Στην περίπτωση του πληθωρισμού, ο αριθμός δεν αποτελεί μόνο ουσιαστικό δείκτη για τη λήψη νομισματικών αποφάσεων, αλλά και αναφορά για την εξέλιξη του κατώτατου μισθού, των ενοικίων ή της διατροφής που καταβάλλεται σε περίπτωση διαζυγίου.

Συμπερασματικά, εξετάζοντας πολλά παραδείγματα των πολιτικών και κοινωνικών συνεπειών των πρόσφατων πολλαπλών αριθμητικών δεδομένων, που κυμαίνονται από τη μακροοικονομία έως τη λογιστική που διέπει τις ιδιωτικές επιχειρήσεις, αυτό το βιβλίο αποτελείται από μικρά κεφάλαια, τα οποία οδηγούν σε μεγάλους φιλοσόφους όπως ο Αριστοτέλης ή ο Kant, και τελειώνει με μια επιχειρηματολογία για τη χρήση της στατιστικής (να είστε πάντα προσεκτικοί όταν σας προσφέρουν στατιστικά στοιχεία και αποτελέσματα).

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France