Βιώσιμες Στρατηγικές Παραγωγής

Η βιβλιογραφία για τις χρηματοοικονομικές επιδόσεις των βιώσιμων στρατηγικών παραγωγής είναι αρκετά πλούσια (Antonioli, D., Ghisetti, C., Mazzanti, M., & Nicolli, F. (2022). Sustainable production: The economic returns of circular economy practices. Business Strategy and the Environment).

Ωστόσο, εξακολουθεί να μην οδηγεί σε οριστικά στοιχεία σχετικά με τις οικονομικές τους συνέπειες.

Μια από τις πρώτες μελέτες που υποστηρίζουν τις πιθανές θετικές επιπτώσεις της περιβαλλοντικής καινοτομίας (ΠΚ) προέρχεται από τους Porter και van der Linde (1995, Toward a new conception of the environment-competitiveness relationship.Journal of Economic Perspectives), οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η περιβαλλοντική ρύθμιση δεν είναι απαραίτητα επιζήμια για την απόδοση των επιχειρήσεων. Όταν οι περιβαλλοντικές πολιτικές είναι καλά σχεδιασμένες, η καινοτομία που προκαλείται από τη ρύθμιση μπορεί να δημιουργήσει θετικά αποτελέσματα, μακροπρόθεσμα, οδηγώντας σε λύσεις που θα ωφελήσουν και θα αντισταθμίσουν το κόστος της συμμόρφωσης. Οι Jaffe και Palmer (1997, Environmental regulation and innovation:A panel data study.Review of Economics and Statistics) διατυπώνουν ότι η αποτελεσματικότητα που επιτυγχάνεται από μια προκληθείσα καινοτομία μπορεί να αντισταθμίσει πλήρως την απώλεια ανταγωνιστικότητας που έχει προκληθεί από το κόστος συμμόρφωσης στην πολιτική της επιχείρησης.

Ένα ευρύ σκέλος της εμπειρικής βιβλιογραφίας έχει επικεντρωθεί στην αξιολόγηση των επιπτώσεων της περιβαλλοντικής ρύθμισης στην ανταγωνιστικότητα. Ομοίως, η επιχείρηση με βάση τους φυσικούς πόρους υποθέτει ότι η κερδοφορία και η ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων μπορούν να επηρεαστούν θετικά από τη ΠΚ μέσω των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων που δημιουργούνται όταν ληφθεί υπόψη το φυσικό περιβάλλον που περιβάλλει την επιχείρηση.

Περιβαλλοντική καινοτομία και κυκλική οικονομία

Όπως αναφέρεται στους Barbieri et al. (2016, A survey of the literature on environmental innovation based on main path analysis.Journal of Economic Surveys), «Η ΠΚ μπορεί να επηρεάσει με ασύμμετρο τρόπο βραχυπρόθεσμα την κερδοφορία (π.χ. αποδόσεις χρηματιστηρίου, κέρδη) και τη μακροπρόθεσμη επίδοση (π.χ. παραγωγικότητα, διεθνής ανταγωνιστικότητα, επιβίωση και ανάπτυξη της εταιρείας)». Η ανάλυση της βιβλιογραφίας από τον Horváthová (2010, Does environmental performance affect financial performance? A meta-analysis. Ecological Economics ) συνοψίζει ότι το 15% των μελετών βρήκε αρνητική απόδοση του να «γίνεις πράσινος», 55% θετική απόδοση και το 30% δεν βρήκε σημαντική επίδραση.

Μια οικονομική εξήγηση για τα θετικά ευρήματα προέρχεται από την άποψη της επιχείρησης που βασίζεται στους φυσικούς πόρους: η συμπερίληψη περιβαλλοντικών πτυχών είναι μια προληπτική αντίδραση στην εξάντληση των πόρων που μπορεί να απειλήσει τα χρηματοδοτικά μέσα μιας επιχείρησης (Hart, S., & Dowell, G. (2011). A natural-resource-based view of the firm: Fifteen years after. Journal of Management). Αυτή η αντίδραση είναι, με τη σειρά της, ικανή να προωθήσει την ανάπτυξη στρατηγικών πόρων και δυναμικών ικανοτήτων (Aragon-Correa, J. A., & Sharma, S. (2003). A contingent resource-based view of proactive corporate environmental strategy. Academy of Management Review) που αργότερα συνδέονται με θετικές οικονομικές επιδόσεις (Hart, S. L. (1995). A natural-resource-based view of the firm. Academy of Management Review) μέσω καλύτερης αξιολόγησης της αγοράς της επιχείρησης, πρόσβαση σε νέες αγορές ή μείωση του κόστους λόγω αυξημένης αποδοτικότητας των πόρων (Ambec, S., & Lanoie, P. (2008). Does it pay to be green? A systematic over-view. Academy of Management Perspectives) και της καινοτομίας (Martinez-Conesa, I., Soto-Acrosta, P., & Placios-Manzano, M. (2017). Corporate social responsibility and its effect on innovation and firm performance: An empirical research in SMEs. Journal of Cleaner Production) ή η ζήτηση για πράσινες τεχνολογίες οι οποίες αυξάνουν την αγοραία αξία των καινοτόμων επιχειρήσεων (Colombelli, A., Ghisetti, C., & Quatraro, F. (2020). Green technologies and firms’ market value: A micro-econometric analysis of European firms. Industrial and Corporate Change).

Ωστόσο, οι αρνητικές επιδόσεις μπορούν επίσης να εξηγηθούν. Για παράδειγμα, οι Soltmann et al. (2015, The impact of environmentally friendly innovations on value added.Environmental and Resource Economics) πραγματοποίησαν μια τομεακή ανάλυση σε 12 κλάδους χωρών του ΟΟΣΑ (Αυστρία, Δανία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ιαπωνία, Ολλανδία, Σουηδία, Ελβετία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες) την περίοδο 1980– 2009 και ΠΚ για διπλώματα ευρεσιτεχνίας και προτείνουν την παρουσία μιας σχέσης σχήματος U μεταξύ των περιβαλλοντικών διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και της προστιθέμενης αξίας. Για τους περισσότερους κλάδους, οι αυξήσεις στην ΠΚ επηρεάζουν αρνητικά την επίδοση, ενώ για άλλους την βελτιώνουν. Αυτό υποδηλώνει ισχυρές τομεακές ετερογένειες, οι οποίες έχουν επίσης επιβεβαιωθεί από τον Riillo (2017, Beyond the question“does it pay to be green?”:How much green? And when? Journal of Cleaner Production) για τις ιταλικές ΜΜΕ με έμφαση στην παραγωγικότητα της εργασίας, οδηγώντας το συγγραφέα στο συμπέρασμα ότι οι πιο πράσινες επιχειρήσεις σε τομείς ενέργειας δεν παρουσιάζουν σημαντική διαφορά στην επίδοση από άλλες.

Μικτά ευρήματα μπορούν επίσης να εξηγηθούν από την οπτική της οικονομικής ανάπτυξης. Οι Leoncini et al. (2019, ‘Better late than never’: The interplay between green technology and age for firm growth.Small Business Economics) επικεντρώθηκαν σε μια ομάδα ιταλικών επιχειρήσεων και διαπίστωσαν ότι η ανάπτυξή τους επηρεάζεται περισσότερο από τις πράσινες τεχνολογίες παρά από τις μη πράσινες. Οι Marin και Lotti (2017, Productivity effects of eco-innovations using data on eco-patents.Industrial and Corporate Change) αξιολογούν τις επιπτώσεις των περιβαλλοντικών διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στην παραγωγικότητα σε μια ομάδα ιταλικών κατασκευαστικών επιχειρήσεων, δείχνοντας ότι οι επιδόσεις παραγωγικότητας της ΠΚ είναι μικρότερες από αυτές που σχετίζονται με μη περιβαλλοντικές τεχνολογίες. Στην πραγματικότητα, η ΠΚ τείνει να παραγκωνίζει τις επιχειρήσεις που δεν εισάγουν ΠΚ, οι οποίες μπορεί να είναι ακόμη πιο κερδοφόρες (Marin, G. (2014). Do eco-innovations harm productivity growth through crowding-out? Results from an extended CDM model for Italy. Research Policy).

Ο λόγος για τον οποίο είναι σημαντικό να γίνει μια τέτοια διάκριση στους τύπους καινοτομίας που εξετάζονται και να διευκρινιστεί καλύτερα το ερώτημα είναι ότι η κερδοφορία των επιχειρήσεων εξαρτάται από το εάν οι επιχειρήσεις επιλέγουν να εισαγάγουν τις τελευταίες τεχνολογίες ή να επανασχεδιάσουν τις διαδικασίες παραγωγής και τις υπηρεσίες τους. Το πρώτο δεν σχετίζεται με οποιεσδήποτε αλλαγές στους πόρους ή τις δυνατότητες των επιχειρήσεων και επομένως δεν αναμένεται να παράγει θετική οικονομική απόδοση βραχυπρόθεσμα (Cleff, T., & Rennings, K. (1999). Determinants of environmental product and process innovation. Environmental Policy and Governance).

Για παράδειγμα, οι Ghisetti και Rennings (2014, Environmental innovations and profit-ability: How does it pay to be green? An empirical analysis on the German innovation survey.Journal of Cleaner Production) δείχνουν ότι, σε ένα δείγμα γερμανικών εταιρειών, που οι διαφορετικές τυπολογίες της ΠΚ μπορεί να οδηγούν σε ετερογενή αποτελέσματα κερδοφορίας: η ΠΚ που στοχεύει στη βελτίωση των πόρων και την ενεργειακή απόδοση, έχουν θετική επίδραση στη χρηματοοικονομική απόδοση, αλλά από την άλλη πλευρά, εκείνες που στοχεύουν στη μείωση των εξωτερικών παραγόντων, όπως τα επιβλαβή υλικά και η ρύπανση του αέρα, του νερού, του θορύβου και του εδάφους, συνδέονται με επιδείνωση της οικονομικής απόδοσης.

Η Miroshnychenko et al. (2017, Green practices and financial performance: A global outlook.Journal of Cleaner Production) παρέχει μια νέα και παγκόσμια εμπειρικήεπισκόπηση των οικονομικών επιδόσεων των πράσινων πρακτικών αναλύοντας μια ομάδα εισηγμένων επιχειρήσεων σε 58 χώρες σε διάστημα 13 ετών, δείχνοντας ότι αυτό που ορίζουν ως εσωτερικές πράσινες πρακτικές (πρόληψη της ρύπανσης και διαχείριση πράσινης αλυσίδας εφοδιασμού ) είναι οι κύριοι μοχλοί της οικονομικής απόδοσης, ενώ η ανάπτυξη προϊόντων είναι δευτερεύουσα και η υιοθέτηση συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης (συγκεκριμένα, το ISO 14001) επηρεάζει αρνητικά τις οικονομικές επιδόσεις.

Ενώ ένας τεράστιος αριθμός μελετών έχει επικεντρωθεί στην κατανόηση των χρηματοοικονομικών επιδόσεων της καινοτομίας και των βιώσιμων επιλογών παραγωγής, εξακολουθεί να λείπει μια τόσο ευρεία εικόνα των επιδόσεων για τεχνολογίες που σχετίζονται με το CE (η πιστοποίηση CE – Conformité Européenne δίδεται σε εμπορικά προϊόντα για να δηλώσει ότι ο κατασκευαστής ή ο εισαγωγέας επιβεβαιώνει τη συμμόρφωση του αγαθού με τα ευρωπαϊκά πρότυπα υγείας, ασφάλειας και προστασίας του περιβάλλοντος). Οι πρακτικές και οι καινοτομίες που σχετίζονται με το CE μπορούν να προορίζονται ως σήματα της υπευθυνότητας των επιχειρήσεων στην εταιρική κοινωνική ευθύνη και βιωσιμότητα (Reif, C., & Rexhäuser, S. (2018). Good enough! Are socially responsible companies the more successful environmental innovators? In J.Horbach & C. Reif (Eds.),New developments in eco-innovation research, sustainability and innovation(pp. 163–192). Springer).

Η ΠΚ και η τεχνολογία καλύπτουν ένα ευρύτερο σύνολο δραστηριοτήτων, δηλαδή όλες τις δραστηριότητες που στοχεύουν στη μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των επιχειρήσεων,συμπεριλαμβανομένων των τελευταίων τεχνολογιών (Horbach, J., & Rammer, C. (2020). Circular economy innovations, growth and employment at the firm level: Empirical evidence from Germany. Journal of Industrial Ecology).

Η οικολογική καινοτομία είναι ένα βασικό στοιχείο που οδηγεί στη μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία, αλλά ταυτόχρονα, τονίστηκε ότι η μετάβαση στο CE εξαρτάται από τη «συστημική» ΠΚ, που απαιτεί όχι μόνο τεχνολογικές αλλαγές αλλά και καινοτομίες υπηρεσιών και νέες οργανωτικές ρυθμίσεις (de Jesus, A., Antunes, P., Santos, R., & Mendonça, S. (2018). Eco-innovation in the transition to a circular economy: An analytical literature review. Journal of Cleaner Production).

Ωστόσο, απαιτείται καλύτερη κατανόηση των συνδέσεων ΠΚ-CE, και απαιτεί ως προϋπόθεση, μια βαθύτερη διερεύνηση των πιθανών οδηγιών εκείνων των διαστάσεων της ΠΚ που είναι πιο σχετικές για μια μετάβαση CE (Cainelli, G., D’Amato, A., & Mazzanti, M. (2020). Resource efficient eco-innovations for a circular economy: Evidence from EU firms. Research Policy) και από εκείνα τα χαρακτηριστικά ΠΚ που μπορεί να υποκινήσουν ή να εμποδίσουν μια μετάβαση στο CE (Kiefer, C. P., del Río, P., & Carrillo-Hermosilla, J. (2021). On the contribution of eco-innovation features to a circular economy: A micro level quantitative approach. Business Strategy and the Environment).

Μπορεί να αναμένουμε ότι η αυξανόμενη πολιτική προσοχή προς μια κυκλική οικονομία (European Commission. (2015). Closing the loop—An EU action plan for the circular economy. COM (2015) 614. European Commission) και τη βιώσιμη μετάβαση (Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, Ταμείο Ανάκαμψης) μπορεί να δημιουργήσει τα σωστά κίνητρα για την αποδοχή τους και να αποτελέσει τη βάση για τις οικονομικές τους επιδόσεις.

Η ενσωμάτωση της ΠΚ σε βιώσιμα και καινοτόμα επιχειρηματικά μοντέλα, όπως τα κυκλικά επιχειρηματικά μοντέλα, είναι πολύπλοκη. Οι πολυδιάστατες πτυχές που λαμβάνει υπόψη μια πρόσφατη μελέτη για την ανάλυση των κυκλικών επιχειρηματικών μοντέλων (Centobelli, P., Cerchione, R., Chiaroni, D., Del Vecchio, P., & Urbinati, A.(2020). Designing business models in circular economy: A systematic literature review and research agenda.Business Strategy and the Environment) πηγαίνουν από περιβαλλοντικούς παράγοντες στους οποίους δραστηριοποιείται μια επιχείρηση σε πρακτικές που ευνοούν τη μετάβαση προς μια κυκλική οικονομία, π.χ. αναδυόμενες ψηφιακές τεχνολογίες, που περνά μέσα από διαστάσεις και πρακτικές κυκλικού επιχειρηματικού μοντέλου για τη δημιουργία αξίας και τη διάσταση που υποδηλώνει τον ορισμό και την εκτέλεση του επιχειρηματικού μοντέλου και των πρακτικών των επιχειρήσεων που σχετίζονται με τη δημιουργία αξίας και την απόκτηση προϊόντων και διαδικασιών.

Εκτός από την προαναφερθείσα πολυπλοκότητα, λίγα είναι γνωστά για τις οικονομικές επιδόσεις των τεχνολογιών που σχετίζονται με το CE. Ενώ ο κύριος στόχος του CE είναι η ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, συγκεκριμένα, όσον αφορά τα απόβλητα και τη ρύπανση, αυτές οι τεχνολογίες είναι κατ’ αρχήν ικανές να οδηγήσουν σε λύσεις που να είναι κερδοφόρες, καθώς συνδέονται θεωρητικά με χρηματοοικονομικά οφέλη (Geissdoerfer, M., Savaget, P.,Bocken, N. M. P., & Hultink, E. J. (2017). The circular economy—A new sustainability paradigm? Journal of Cleaner Production). Αν και ο σκοπός του CE δεν είναι αυτός καθ’ αυτός να τονώσει την ανάπτυξη των επιχειρήσεων, οι Horbach και Rammer (2020, Circular economy innovations, growth and employment at the firm level: Empirical evidence from Germany) καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι είναι σημαντικό να γνωρίζουμε εάν οι εταιρείες που επενδύουν σε δραστηριότητες CE θα ωφεληθούν ή θα υποφέρουν όσον αφορά τις προοπτικές ανάπτυξης και τη ζήτηση εργασίας. Οι δύο συγγραφείς, χρησιμοποιώντας τη Γερμανική Κοινοτική Έρευνα Καινοτομίας του 2014, για το εάν οι επιχειρήσεις που ασχολούνται με καινοτομίες CE έχουν θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα στην αύξηση των πωλήσεων και στην απασχόλησή τους. Η μελέτη επιβεβαιώνει ότι οι πωλήσεις και η απασχόληση έχουν αυξηθεί σε επιχειρήσεις που έχουν υιοθετήσει καινοτομίες που σχετίζονται με το CE, και έχουν αυξήσει την οικονομική κατάσταση των επιχειρήσεων. Οι Ghisetti και Rennings (2014, Environmental innovations and profit-ability: How does it pay to be green? An empirical analysis on the German innovation survey) δείχνουν ότι οι δραστηριότητες καινοτομίας που σχετίζονται με μείωση της χρήσης εισροών (ενέργεια ή υλικά) ανά μονάδα παραγωγής οδηγούν σε βραχυπρόθεσμα κέρδη, τα οποία μπορεί τελικά να οδηγήσουν σε μειωμένη τιμή ανά προϊόν που μπορεί να αυξήσει τη ζήτησή του. Λιγότερο ξεκάθαρες είναι οι οικονομικές επιδόσεις άλλων δραστηριοτήτων CE, όπως αυτές που σχετίζονται με την υποκατάσταση της ενέργειας για να ευνοηθεί η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, καθώς αυτό εξαρτάται από το ποιος παράγει την ανανεώσιμη ενέργεια και το κόστος της για την επιχείρηση ή στη μείωση των απορριμμάτων ή την ανακύκλωση ή την επαναχρησιμοποίηση υλικών, καθώς αυτές οι δραστηριότητες μπορεί να είναι δαπανηρές για τις επιχειρήσεις, ενώ, αντίθετα, δεν μπορούν να αντισταθμίσουν το χαμηλότερο κόστος των νέων υλικών.

Συμπερασματικά, μια μετάβαση στο CE για μια επιχείρηση απαιτεί πάντα δαπανηρές αλλαγές, όχι μόνο σε φυσικό κεφάλαιο (επενδύσεις) αλλά και σε άυλα αγαθά (δραστηριότητες R&D) και σε οργανωτικές αλλαγές. Οι Flachenecker and Kornejew (2019, The causal impact of material productivity on microeconomic competitiveness and environmental performance in the European Union.Environmental Economics and Policy Studies) βρίσκουν μια συσχέτιση μεταξύ καινοτομιών που μειώνουν τη χρήση υλικού και επιδόσεις ανταγωνιστικότητας για εταιρείες που λαμβάνουν δημόσια οικονομική στήριξη για αυτές τις δραστηριότητες.

* Υποψήφια Δρ. Μαριάννα Εσκαντάρ, Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης

* Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France