H πολιτισμική σύγκρουση Ουκρανίας – Ρωσίας

Στις 30 Οκτωβρίου 1992 στο Κέντρο της Εβραϊκής Κοινότητας του Πάλο Αλτο της Καλιφόρνιας, ένας διάσημος ρώσος ποιητής διάβασε το ποίημα «Για την ανεξαρτησία της Ουκρανίας», η οποία είχε ανεξαρτητοποιηθεί από τη Σοβιετική Ενωση την προηγούμενη χρονιά. Το ποίημα δεν δημοσιεύθηκε όσο ζούσε ο ποιητής, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα θεώρησε πως δεν ήταν πολιτικά ορθό και θα αμαύρωνε τη φήμη του. Είναι γεμάτο με απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς των Ρώσων για τους Ουκρανούς, οι οποίοι το δημοσίευσαν το 1994 καταγγέλλοντας τον ποιητή για ρωσικό εθνικισμό.

Το εκπληκτικό ήταν πως εκείνος που το έγραψε ήταν ο Ιωσήφ Μπρόντσκι (1940-1996), διάσημος σε όλον τον κόσμο και τιμημένος με το βραβείο Νομπέλ το 1987, γνωστός αντιφρονών που το σοβιετικό καθεστώς τον είχε καταδικάσει σε πέντε χρόνια καταναγκαστικά έργα στον Αρκτικό Κύκλο, όπου πέρασε 18 μήνες. Το 1972 το καθεστώς τον έβαλε σε ένα αεροπλάνο και τον «ξαπόστειλε» στη Δύση. Επειτα από σύντομη παραμονή στην Ευρώπη ο διόλου εθνικιστής Μπρόντσκι μετέβη στις ΗΠΑ, όπου πέρασε τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του, έγινε αμερικανός πολίτης και πολλά κείμενά του, ποιήματα και δοκίμια, τα έγραψε απευθείας στα αγγλικά.

Ενα προσβλητικό ποίημα

Αν ζούσε σήμερα ο Μπρόντσκι θα καταδίκαζε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Πέραν όμως αυτού, το ποίημα είναι χαρακτηριστικό του χάσματος ανάμεσα στους Ρώσους και τους Ουκρανούς. Παραθέτω εδώ το καταληκτικό τετράστιχο:

«Ηρεμήστε Κοζάκοι, αρχηγοί και φρουροί του γκουλάγκ! / Μα σημειώστε: Οταν θα έρθει η ώρα να σας σύρουν στους τάφους σας / Θ’ αγκομαχάτε και θα ψιθυρίζετε στο νεκροκρέβατό σας / Οχι τις σαχλαμάρες του Σεβτσένκο αλλά στίχους του Πούσκιν».

Το ποίημα, μολονότι αξιόλογο από λογοτεχνική άποψη, ήταν προσβλητικό – και ακόμα πιο προσβλητικό ακούγεται σήμερα. Αλλά φέρνει στο φως την πολιτισμική και, σε ό,τι αφορά τη Ρωσία, την Ουκρανία και την Πολωνία, τη βαθιά κοινωνική σύγκρουση ανάμεσα στις τρεις χώρες, που χρονολογείται από παλιά αλλά αποκτά συγκεκριμένο χαρακτήρα τον 19ο αιώνα.

Πούσκιν και Σεβτσένκο

Η ρωσική κουλτούρα είναι διάσημη στη Δύση λόγω των μεγάλων ρεαλιστών πεζογράφων της. Εκείνο στο οποίο δεν δίνουμε τη δέουσα σημασία, αλλά που στον ρωσόφωνο κόσμο θεωρείται αυτονόητο, είναι πως στο κέντρο αυτής της κουλτούρας βρίσκεται η ποίηση και πως γενάρχης της, όπως και της σύγχρονης ρωσικής γλώσσας, είναι ο Αλεξάντρ Πούσκιν (1799-1837), που τον θαύμαζαν οι πάντες: από τον Ντοστογέφσκι ως τον Ναμπόκοφ και τον Μπρόντσκι. Γιατί κανένας λαός δεν αγαπά την ποίηση όπως ο ρωσικός.

Οι Ουκρανοί δεν αμφισβητούσαν, ως πρόσφατα τουλάχιστον, τη μεγάλη αξία του Πούσκιν. Θεωρούν εν τούτοις εθνικό τους ποιητή τον Ταράς Σεβτσένκο (1814-1861), ο οποίος υπήρξε τον 19ο αιώνα φλογερός κήρυκας της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας και θεμελιωτής της ουκρανικής γλώσσας, που για την πατριωτική του ποίηση διώχθηκε από το τσαρικό καθεστώς. Ο Σεβτσένκο έγραψε απαξιωτικά εναντίον του Πούσκιν και ο Πούσκιν εναντίον του, όπως και εναντίον του εθνικού ποιητή των Πολωνών Ανταμ Μιτσκιέβιτς. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πούσκιν από λογοτεχνική άποψη είναι κατά πολύ ανώτερος του Σεβτσένκο, αλλά, από πολιτική αντίστοιχη, για τους Ουκρανούς ο τελευταίος είναι σημαντικότερος.

Τα ρωσικά μιμίδια

Στην ομογενοποιητική φαντασίωση των Ρώσων (ακόμα και στον 21ο αιώνα!) οι Ουκρανοί παραθέτουν τώρα την πολιτισμική τους ενδογένεση. Γι’ αυτό και ο διασημότερος συγγραφέας τους Αντρέι Κούρκοφ δήλωσε πρόσφατα πως εξαιτίας του πολέμου θα πάψει να γράφει στα ρωσικά και θα γράφει πλέον μόνο στα ουκρανικά. Είναι αναπόφευκτο οι Ουκρανοί να προσπαθήσουν εφεξής (ήδη το κάνουν) να εξοβελίσουν από την κουλτούρα και την ταυτότητά τους όλα τα λεγόμενα ρωσικά μιμίδια – συμπεριλαμβάνοντας το μείζον, τη ρωσική γλώσσα, και αφήνοντας κατά μέρος το ότι πολλά αποτελούσαν πάντοτε μέρος και της δικής τους παράδοσης. (Οταν λέμε μιμίδια, εννοούμε τα πολιτισμικά και ιδεολογικά αντίστοιχα των γονιδίων.)

Δεν ξέρω, για παράδειγμα, αν λειτουργεί ακόμη στην Οδησσό (πόλη του Κατάγεφ, του Ισαάκ Μπάμπελ, του Καντίνσκι και τόσων άλλων επιφανών) το Μουσείο Πούσκιν, του «πιο Ευρωπαίου» ρώσου ποιητή κατά τον Ναμπόκοφ, και πόσα από τα αγάλματά του στην Ουκρανία εξακολουθούν να βρίσκονται στη θέση τους. Ας θυμίσω πως η πρώτη γλώσσα που έμαθε – και γνώριζε άριστα – ο Πούσκιν δεν ήταν τα ρωσικά αλλά τα γαλλικά.

Ενα από τα εγκλήματα του Πούτιν, ασφαλώς μικρότερο από την καταστροφή της Ουκρανίας – διόλου ασήμαντο, ωστόσο – είναι πως με την εισβολή απελευθέρωσε τα παλαιά φαντάσματα. Αυτό δεν άρχισε τώρα, αλλά από το 2008 ακόμη, όταν η Ρωσία εισέβαλε στη Γεωργία, και συνεχίστηκε αργότερα με την προσάρτηση της Κριμαίας. Ο πρωθύστερος ψόγος δεν συνιστά βέβαια τον καλύτερο τρόπο να αντιλαμβάνεται κανείς την Ιστορία, όμως η γνώση του παρελθόντος είναι κρίσιμη, αν θέλει να κατανοήσει το παρόν, και ως έναν βαθμό τα δραματικά γεγονότα που το κηλιδώνουν.

Το μίσος για τους Πολωνούς

Στο κάδρο θα πρέπει επί του προκειμένου να βάλουμε και την Πολωνία, η οποία, παρά το ότι έχει να αντιμετωπίσει το τεράστιο κύμα προσφύγων που δέχεται από την Ουκρανία, είναι τυχερή που ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ενωση, γιατί αλλιώς δεν είναι διόλου βέβαιο αν θα έμενε έξω από τον τωρινό πόλεμο που παίρνει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Μεγάλο μέρος της Δυτικής Ουκρανίας ανήκε στην Πολωνία και δόθηκε στην Ουκρανία από τους Μπολσεβίκους, οι οποίοι επέβαλαν μεν το δικό τους ολοκληρωτικό καθεστώς αλλά η σοβιετική αυτοκρατορία δεν ήταν, σε τελική ανάλυση, παρά «κληρονομιά» της τσαρικής αντίστοιχης.

Οποιος επισκεφθεί το Λβιβ (ή Λβοβ, κατά τους Πολωνούς), θα διαπιστώσει ευθύς αμέσως πως πρόκειται για «πολωνική» πόλη – και ας μη σημαίνει πολλά αυτό σήμερα. Δεν είναι όμως συμπτωματικό που στην κεντρική της πλατεία δεσπόζει το άγαλμα του Μιτσκιέβιτς, ο οποίος εν τούτοις δεν επισκέφθηκε ποτέ την Πολωνία – και ας είναι θαμμένος στην Κρακοβία. Σε ένα ποίημά του, μάλιστα, γράφει «Λιθουανία, πατρίδα μου». Κι αυτό παραπέμπει στο παρελθόν, όταν υπήρχε ένα μεγάλο πολωνολιθουανικό κράτος που βρισκόταν σε σύγκρουση με τη Ρωσία.