Πέτερ Χάντκε: Αναζητώντας το νόημα της ύπαρξης

Ο Πέτερ Χάντκε είναι ο σημαντικότερος ζων συγγραφέας του γερμανόφωνου κόσμου. Αυτό αποτελούσε κοινή παραδοχή εδώ και αρκετά χρόνια. Το ότι του απονεμήθηκε το 2019 το βραβείο Νομπέλ ήταν απλώς μια επιβεβαίωση. Οχι όμως και αυτονόητη, αφού ο συγγραφέας στον αδελφοκτόνο πόλεμο στην πρώην Γιουγκοσλαβία είχε πάρει ανοιχτά το μέρος των Σέρβων και μάλιστα δεν δίστασε αργότερα όχι μόνο να παραστεί στην κηδεία του Μιλόσεβιτς αλλά να εκφωνήσει και επικήδειο. Η τάση πολλών, ιδιαίτερα ανάμεσα στον αγγλόφωνο κόσμο, να «ανιχνεύουν», ακόμη και σήμερα, στο έργο του στοιχεία της φιλοσερβικής στάσης του είναι τουλάχιστον υπερβολική. Αυτός ο συγγραφέας, το «τρομερό παιδί» της αυστριακής λογοτεχνίας, έχει καταθέσει ένα έργο πολύπλευρο, ερεθιστικό, ανατρεπτικό και συνεκτικό, που καλύπτει όλα τα είδη του γραπτού λόγου: το μυθιστόρημα, την ποίηση, το κινηματογραφικό σενάριο, τη μετάφραση και το δοκίμιο.

Αντισυμβατικό δοκίμιο

Ενα από τα πέντε θαυμάσια δοκίμια του Πέτερ Χάντκε, το Δοκίμιο για τον μανιταρομανή, εκδόθηκε πρόσφατα από το Βιβλιοπωλείον της Εστίας και στα ελληνικά σε εξαιρετική μετάφραση του Σπύρου Μοσκόβου, ο οποίος γνωρίζει άριστα το έργο του και το μεταφράζει συστηματικά. Θα ακολουθήσουν και τα υπόλοιπα τέσσερα: τα Περί κοπώσεως, Για το τζουκ μποξ, Περί επιτυχημένης μέρας και Για το αποχωρητήριο. (Το δοκίμιο Για το τζουκ μποξ είχε εκδοθεί το 1994 από τον Εξάντα, πέρασε σχεδόν απαρατήρητο και είναι από χρόνια εξαντλημένο.) Η συνάφεια των παραπάνω κειμένων είναι προφανής, αλλά το καθένα διατηρεί την αυτονομία του. Το Δοκίμιο για τον μανιταρομανή, εν τούτοις, είναι το πιο χαρακτηριστικό. Εδώ ο αναγνώστης θα συναντήσει τον πεζογράφο Χάντκε της Κλέφτρας των φρούτων και τον εξαίσιο ποιητή της ταινίας Τα φτερά του έρωτα του Βιμ Βέντερς. Θα προβεί ενδεχομένως και σε άλλες συγκρίσεις, όπως με το Γουόλντεν (η ζωή στο δάσος), το μείζον έργο του Χένρι Ντέιβιντ Θορό. Και άλλες, φυσικά.

Το Δοκίμιο για τον μανιταρομανή, έργο βαθιού συγγραφέα και μεγάλου τεχνίτη, είναι ένα αντισυμβατικό δοκίμιο, σύμφωνα με τα στερεότυπα που επικρατούν στη χώρα μας, όπου δυστυχώς ακόμη και σήμερα κυριαρχεί η άποψη πως το δοκίμιο δεν είναι λογοτεχνία, όπου και αγνοείται πως μπορεί να είναι και υψηλή λογοτεχνία, δηλαδή είτε πεζογραφία (όπως στον Ουίλιαμ Γκας) είτε ποίηση ιδεών (όπως στον Βαλερύ) είτε αυτοβιογραφικό χρονικό, όπως στα εξαίσια κείμενα του Γιόζεφ Μπρόντσκι. Το δοκίμιο αυτό του Χάντκε, που μοιάζει με νουβέλα, είναι και τα δύο. Λέει μια ιστορία, αναδεικνύει την προσωπικότητα του κεντρικού του χαρακτήρα στο υπαρξιακό και μεταφυσικό της βάθος, τον διάλογο του αφηγητή-συγγραφέα μαζί του και με τον εξωτερικό κόσμο, τον κόσμο της φύσης όπως τον ζουν και τον εισπράττουν αμφότεροι. Κι όλα αυτά μέσα σ’ έναν περίτεχνο καμβά εξαίσιων περιγραφών, διεισδυτικών παρατηρήσεων και έμμεσων αυτοβιογραφικών σχολίων.

Ο πρωταγωνιστής είναι παλιός φίλος του αφηγητή. Επιτυχημένος δικηγόρος αποφασίζει κάποια στιγμή να αφήσει τα πάντα στην άκρη και να ασχοληθεί με τα μανιτάρια, που του γίνονται έμμονη ιδέα. Τα αναζητεί στα δάση και τα ανάγει σε μείζονα συνθήκη της ζωής του. Είναι τόσο εμμανής που δεν διαβάζει τίποτε άλλο πλέον εκτός από βιβλία για τα μανιτάρια. Φιλοδοξεί μάλιστα να γράψει κι ένα βιβλίο για τα μανιτάρια. «Ευκατάστατος, όπως είπαμε, ήταν ήδη, αλλά με το μανιταροβιβλίο, το εντελώς εξειδικευμένο και συγχρόνως οικουμενικό, θα γινόταν πλούσιος, και ξέρετε ποιο ήταν το όνειρό του; Να αγοράσει ένα δάσος, ένα μεγάλο δάσος!». Ο μανιταρομανής κρατάει σημειώσεις αλλά το βιβλίο δεν θα γραφόταν ποτέ. Ομως η εμμονή του τον ακολουθεί ως το τέλος. Είναι τέτοια που φτάνει στο σημείο, όταν συναντά ένα σπάνιο μανιτάρι να το χαιρετά λέγοντας: «Καλημέρα, βασιλιά μου!». Κι όπως γράφει ο Χάντκε: «Μια φορά μάλιστα του ξέφυγε κι ένα “Χαίρε Καίσαρ! Salve Caesar!”».

Μύθος και πραγματικότητα

Τι είναι όμως αυτό το ψάξιμο; Είναι «μια μορφή αιωνιότητας», ένας τρόπος να ανάγεται το αισθητό στο υπεραισθητό, να μεταφέρεται η πραγματικότητα ως τα όρια του μύθου ή ακόμη και να την υποκαθιστά. Ο μανιταρομανής κάποια στιγμή εξαφανίζεται – αλλά όχι ακριβώς. Ο αφηγητής-φίλος του τον ξανασυναντά στο τέλος και εκείνος εξακολουθεί να έχει τη μοναδική αίσθηση να λέει την ώρα ακριβώς χωρίς να κοιτάζει το ρολόι. Η αφήγηση ολοκληρώνεται τη μέρα των γενεθλίων του μανιταρομανούς, όταν αυτός και ο αφηγητής καταλήγουν στο L’ Auberge du Saint Graal (Πανδοχείον το Αγιο Δισκοπότηρο). Καθ’ οδόν συναντούν και μια άγνωστη ψηλή γυναίκα. «Η γυναίκα. Η μία: Αυτή που δημιούργησα εγώ ή κάποιος άλλος για τα γενέθλιά του» λέει ο αφηγητής. Και οι τρεις τώρα θα πάνε στο πανδοχείο και στη συντροφιά τους θα προστεθεί κι ένας τέταρτος, άγνωστος κι αυτός. Η πραγματικότητα γίνεται μυθοπλασία και άραγε μήπως η ιστορία μεταμορφώνεται σε παραμύθι;

Το παραμύθι: η υπέρτατη αφήγηση

Αλλά το παραμύθι, η υπέρτατη, σε τελική ανάλυση, αφήγηση νοηματοδοτεί τον κόσμο και ακυρώνει τη βαριά σκιά των πραγμάτων, τα νεκρά όνειρα, τις ουτοπίες της νεότητας που μας εγκαταλείπουν, τον ίδιο τον χρόνο που τον μετράμε αλλά στην ουσία δεν τον γνωρίζουμε. Κι εδώ, στο τέλος, ο Χάντκε προβαίνει σε μια σκληρή πολιτική αναφορά για το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζούμε:

«Σε μια ιστορία, τουλάχιστον σ’ αυτήν εδώ, από τον κόσμο των μανιταριών, το παραμυθένιο στοιχείο έχει, εν τέλει, όπως είπαμε, τη θέση του, αγνοώντας όλες τις φαρμακόγλωσσες κάθε μέρας, τις καλοκαιριάτικες και τις χειμωνιάτικες μέρες με τη φαρμακερή βροχή, τις προσφυγές, χρόνος μπαίνει χρόνος βγαίνει, στους Φαρμακερούς Διεθνείς Οργανισμούς, όλα αυτά τα χαλκεία φαρμακερών ειδήσεων που δεν λένε να σωπάσουν ποτέ».

Είναι λες και οι 144 σελίδες που προηγήθηκαν να στόχευαν στην παραπάνω παράγραφο. Ο Χάντκε κι εδώ, όπως και σε άλλα του βιβλία, μοιάζει σαν να ορίζει ποιο είναι το μείζον για τη λογοτεχνία – και άρα για την ίδια τη ζωή: το υπαρξιακό ζήτημα. Την ύπαρξη – τη δική του πρωτίστως – αναζητεί ο πρωταγωνιστής (ένα «εκμαγείο» του αφηγητή). Γι’ αυτό και τούτο το παράξενο και ριζοσπαστικό δοκίμιο δεν είναι μια αλληγορία του πραγματικού αλλά μια καταβύθιση στο ύψιστο υπαρξιακό ερώτημα, το οποίο παραπέμπει σ’ εκείνον τον πασίγνωστο σαρτρικό αφορισμό: «Η ύπαρξη προηγείται της ουσίας».