Κλημεντίνη Διακομανώλη: Οι ψευδείς ειδήσεις έχουν πραγματικά θύματα

Ήταν μεσημέρι της Πέμπτης, 30 Αυγούστου 2018, όταν στη ροή του twitter εμφανίστηκε ξαφνικά μια «είδηση-βόμβα»: Πέθανε ο Κώστας Γαβράς. Μάλιστα τον «θάνατο» του σπουδαίου σκηνοθέτη φερόταν να έχει ανακοινώσει μέσω του λογαριασμού της στη δημοφιλή πλατφόρμα η τότε υπουργός Πολιτισμού, Μυρσίνη Ζορμπά.

Τα περί θανάτου του καλλιτέχνη αναπαρήχθησαν αστραπιαία όχι μόνο από τα περισσότερα ελληνικά, αλλά και από δεκάδες διεθνή ΜΜΕ. Ακόμα και το Associated Press αναμετέδωσε την «είδηση», προσδίδοντάς της εγκυρότητα και καθιστώντας ακόμα πιο ευρεία την αναπαραγωγή της.

Μόνο που λίγη ώρα αργότερα μέσω της συχνότητας της ΕΡΤ ο ίδιος ο σκηνοθέτης προέβαινε σε… διάψευση του θανάτου του: «Είμαι πάρα πολύ καλά, σας διαβεβαιώνω», είπε ο Κώστας Γαβράς. Λίγο αργότερα την ευθύνη για τη διασπορά της ψευδούς είδησης ανέλαβε ο Tomaso De Benedetti, ένας Ιταλός δημοσιογράφος ο οποίος δημιούργησε ψεύτικο λογαριασμό στο όνομα της τότε υπουργού Πολιτισμού για να στήσει τη μακάβρια «φάρσα». Και δεν ήταν η πρώτη φορά που έκανε κάτι τέτοιο: Το 2012 είχε διαδώσει ότι πέθανε ο πρόεδρος της Συρίας Μπασάρ Αλ Άσαντ, μια ψευδής είδηση που προκάλεσε για λίγο αύξηση της τιμής του πετρελαίου!

«Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα παραπληροφόρησης από αμέλεια» λέει στον ΟΤ η κα Κλημεντίνη Διακομανώλη, συγγραφέας του βιβλίου «Fake news: Τι κάνει η Ευρώπη;» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και επανεκδίδεται το Σεπτέμβριο και τον πρόλογο του οποίου έχει γράψει ο Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κ. Μαργαρίτης Σχοινάς. «Ήταν μια παραπληροφόρηση “καλή τη πίστει”. Όμως και αυτή κάνει ζημιά», εξηγεί.

Η Κλημεντίνη Διακομανώλη

Στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από το 2002 με ειδίκευση σε θέματα Τύπου και Επικοινωνίας και με μακρά επαγγελματική εμπειρία στο χώρο της ευρωπαϊκής ειδησεογραφίας και δημοσιογραφίας, η Κλημεντίνη Διακομανώλη έχει ασχοληθεί με την ενημέρωση των πολιτών σε θέματα έρευνας και τεχνολογίας, περιβάλλοντος και κλιματικής αλλαγής, παραπληροφόρησης καθώς και με τις περισσότερες θεματικές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έχει υπηρετήσει ως Διευθύντρια του Γραφείου Τύπου στις Αντιπροσωπείες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ελλάδα και στην Κύπρο και έχει διατελέσει Επικεφαλής των δύο Αντιπροσωπειών ανά διαστήματα. Από το 1998 υπηρέτησε ως διπλωματικός (Press Attachée) στις Βρυξέλλες, στη Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία στην Ε.Ε. και στην Πρεσβεία της Ελλάδας στο Βέλγιο.

Είναι απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και τέως Δικηγόρος Αθηνών. Επίσης απόφοιτος της πρώτης σειράς Ακολούθων Τύπου της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης. Έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στο Ποινικό Δίκαιο και στην Εγκληματολογία στη Γαλλία (D.E.A. de Droit Pénal et Sciences Criminelles- Université de Pau et de Pays de l’ Adour) και στην Ψηφιακή Επικοινωνία και Διαχείριση Κρίσεων στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Master of Arts in Digital Communication and Crisis Management).

Ψεύτικες ειδήσεις, πραγματικά θύματα

Αν στην περίπτωση του Benedetti τη διάψευση της «είδησης» ανέλαβε με χιούμορ ο ίδιος ο Κώστας Γαβράς, άλλα περιστατικά δεν είναι καθόλου «για γέλια»: Στην περίπτωση της πανδημίας «είδαμε την παραπληροφόρηση να σκοτώνει ανθρώπους», τονίζει η κα Διακομανώλη. «Στην Αμερική είχαμε ανθρώπους που, πιστεύοντας σε ψευδείς ειδήσεις στο ίντερνετ, έπιναν χλωρίνη επειδή έτσι συμβούλευαν κάποια sites», σημειώνει.

Ήταν άλλωστε ο ίδιος ο τότε Αμερικανός πρόεδρος, Ντόναλντ Τραμπ, που προέτρεπε στη χρήση χλωρίνης για την αντιμετώπιση της λοίμωξης από covid19. «Με την πανδημία το φαινόμενο των ψευδών ειδήσεων έλαβε μια διάσταση πολύ προφανή και πολύ ευρεία, γιατί δημιούργησε θύματα. Δεν ήταν ένα πια θεωρητικό φαινόμενο, είχε πλέον μεγάλο αντίκτυπο στην πραγματικότητα», λέει η κα Διακομανώλη.

• Διαβάστε επίσης: Πώς θα αναγνωρίσω τα fake news;

Διαδίκτυο: Ο πολλαπλασιαστής

«Οι ψευδείς ειδήσεις δεν αποτελούν καθόλου καινούργιο φαινόμενο», υπογραμμίζει ήδη από την αρχή της συζήτησής μας η Κλημεντίνη Διακομανώλη. «Όπως αναφέρω και στο βιβλίο, είναι ένα φαινόμενο που απαντάται από την απαρχή της ανθρωπότητας. Τα fake news έχουν όμως μεγάλη απήχηση και διάδοση τα τελευταία χρόνια λόγω του ότι ο δημόσιος διάλογος έχει περάσει στο διαδικτυακό επίπεδο», προσθέτει, σημειώνοντας ότι το ίντερνετ λειτουργεί ως «πολλαπλασιαστής» τους και μάλιστα χωρίς κανένα κόστος, εντελώς δωρεάν.

«Υπάρχει επίσης η δική μας ψηφιακή συμπεριφορά και ευθύνη, ότι δηλαδή με πάρα πολύ εύκολο τρόπο και χωρίς έλεγχο κάνουμε κοινοποίηση ενός δημοσιεύματος στα social media, δίνοντας τη δυνατότητα σε μια ψευδή είδηση να έχει μια ατέρμονη, χωρίς όριο, διαδικτυακή ζωή», προσθέτει, συμβουλεύοντας τους χρήστες των social media να μην κοινοποιούν ειδήσεις πριν ελέγξουν «εάν αυτό που μας εντυπωσιάζει είναι και αληθές».

Ένας ψηφιακός πόλεμος

«Με τον πρόσφατο πόλεμο Ρωσίας – Ουκρανίας παρατηρήσαμε πώς η παραπληροφόρηση μπορεί να είναι “όπλο πολέμου” για οποιοδήποτε από τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα» εξηγεί η Κλημεντίνη Διακομανώλη, αναφερόμενη στις αλλαγές που έχει επιφέρει στη συζήτηση γύρω από τα fake news η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. «Στους πολέμους είναι πάντα ασαφή τα όρια μεταξύ αλήθειας και ψέματος, κανείς δεν μπορεί να πει με απόλυτη βεβαιότητα τι πραγματικά συνέβη εάν δεν είναι παρών», προσθέτει, συμπληρώνοντας ότι η Ε.Ε. έχει καταγράψει τα τελευταία πέντε χρόνια έξαρση της εργαλειοποίησης των fake news από τη Ρωσία.

Η εν εξελίξει ένοπλη σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας έχει όμως και μια άλλη ιδιαιτερότητα: Είναι ο πρώτος «ψηφιακός» πόλεμος, η πρώτη σύρραξη σε ευρωπαϊκό έδαφος που διεξάγεται εν μέσω παντοκρατορίας των ψηφιακών πλατφορμών – κάτι που δεν υπήρχε ούτε ως σκέψη κατά τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο στην Ευρώπη, στη Γιουγκοσλαβία.

«Είναι ο πρώτος πόλεμος που γίνεται σε τέτοιο σοσιαλμιντιακό περιβάλλον», λέει η κα Διακομανώλη. «Βλέπω τα νέα παιδιά να μαθαίνουν για τις εξελίξεις στην Ουκρανία μέσω του τικ τοκ», ενός μέσου που έχει μόνο εικόνα – και μάλιστα βίντεο. «Πρόκειται για καινούργιο φαινόμενο», σημειώνει, υπογραμμίζοντας επίσης τον υψηλότατο βαθμό στον οποίον και τα δύο στρατόπεδα χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα, με χαρακτηριστικότερο ίσως παράδειγμα τον ίδιο τον Ουκρανό Πρόεδρο Ζελένσκι.

Τι κάνει η Ευρώπη;

Ρωτάμε την Κλημεντίνη Διακομανώλη ποιο νομοθέτημα της Ε.Ε. αξιολογεί ως το σημαντικότερο για τη ρύθμιση του τοπίου των διαδικτυακών πλατφορμών.

«Το πιο σημαντικό είναι ο Κώδικας Δεοντολογίας για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης», μας απαντά, που «δημιουργήθηκε το 2018 και αναθεωρήθηκε πριν από λίγους μήνες». Όπως σημειώνει, ο Κώδικας Δεοντολογίας αναγκάζει τις πλατφόρμες να αναφέρουν συστηματικά και συγκεκριμένα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τα μέτρα που λαμβάνουν κατά της παραπληροφόρησης. «Οι πλατφόρμες έχουν ένα σταθερό μόνιμο ραντεβού με την Επιτροπή και είναι υπόλογες για πράξεις και παραλείψεις», εξηγεί – και αυτό παρά το γεγονός ότι η ένταξη στον Κώδικα Δεοντολογίας δεν είναι υποχρεωτική, αλλά οι πλατφόρμες έχουν ενταχθεί σε αυτόν εθελουσίως. Πρόκειται για «το μοναδικό σε παγκόσμιο επίπεδο τέτοιο ρυθμιστικό πλαίσιο», προσθέτει, που μάλιστα δίνει και τη δυνατότητα επιβολής ποινών στις πλατφόρμες – εφόσον αυτό κριθεί σκόπιμο. «Άλλωστε και τις πλατφόρμες τις ενδιαφέρει, για λόγους προφίλ και συνέπειας απέναντι στους χρήστες τους, η συνεργασία με την Κομισιόν», εξηγεί.

Fact checkers: Ποιος ελέγχει τους ελεγκτές;

Τα τελευταία χρόνια σε πολλές χώρες της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, έχουν εμφανιστεί οργανισμοί που διασταυρώνουν και ελέγχουν την εγκυρότητα των ειδήσεων που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο. Πρόκειται για τους περίφημους fact checkers – κάποιοι εκ των οποίων συνεργάζονται με διαδικτυακές πλατφόρμες όπως το Facebook. Ο τρόπος λειτουργίας τους όμως έχει εγείρει ενστάσεις για μεροληψία και επαγγελματική ανεπάρκεια καθώς ενίοτε ταυτίζουν την «αλήθεια» απλώς με τις επίσημες ανακοινώσεις από κυβερνήσεις, υπουργεία ή άλλους  επίσημους φορείς.

• Διαβάστε επίσης: Η… εκδίκηση των Fake News

«Στον τομέα αυτό υπάρχει ένα ζήτημα», λέει η Κλημεντίνη Διακομανώλη, σημειώνοντας πως πρόκειται για μια καινούργια πρωτοβουλία. «Η Κομισιόν λαμβάνει όσα μέτρα μπορεί ώστε οι fact checkers να έχουν μια πιστοποίηση και μάλιστα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, να μοιράζονται καλές πρακτικές, να έχουν έναν συνεχή διάλογο», προσθέτει.

Fake news και ελευθερία της άποψης

Από διάφορες πλευρές υπογραμμίζεται συχνά ο κίνδυνος οι παρεμβάσεις ενάντια στα fake news να καταλήξουν σε φίμωση της αντίθετης άποψης, να πλήξουν την ελευθερία της γνώμης, να οδηγήσουν τελικά στην πολιτική της μίας, επίσημης κρατικής αλήθειας.

«Βασικό μέλημα και θεμελιώδης αξία της Ε.Ε. είναι να μην φιμωθεί η ελευθερία του Τύπου, να τονωθεί η ανεξάρτητη δημοσιογραφία, να υπάρχει ελευθερία άποψης και γνώμης», λέει η κα Διακομανώλη. «Γι’ αυτό και η Κομισιόν λαμβάνει ήδη πρωτοβουλίες – που εμπεριέχονται στο Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για τη Δημοκρατία – ώστε η μάχη κατά της παραποληροφόρησης να συμβαδίζει με την ενίσχυση της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας και ειδικά της ερευνητικής και της δια-συνοριακής. Για τον ίδιο λόγο προωθείται και η τόνωση του πλουραλισμού σε όλα τα στρώματα της κοινωνίας, όπως και οι δράσεις ψηφιακού γραμματισμού για όλες τις ηλικιακές ομάδες», προσθέτει.

Μια άλλη απειλή για την ελευθερία της άποψης όμως ίσως προέρχεται από τη δυνατότητα όποιου βρίσκεται σε θέση ισχύος να ορίζει τι αποτελεί ψευδή είδηση και τι όχι, οριοθετώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ατζέντα στον δημόσιο διάλογο.

«Στην Ελλάδα ο όρος fake news έχει καταστρατηγηθεί», υπογραμμίζει η κα Διακομανώλη. «Χρησιμοποιείται καταχρηστικά και πλέον έχει λάβει πολιτική χροιά και πρόσημο που δεν είναι τέτοιο σε άλλες χώρες. Στην Ελλάδα ο όρος χρησιμοποιείται σαν κατηγορία, κατηγορεί το ένα κόμμα το άλλο ότι παράγει fake news – και έτσι παρεξηγείται», σημειώνει.

«Σοκ» και «τρόμος»

Ρωτάμε την κα Διακομανώλη αν σε ένα περιβάλλον πολλών αρνητικών εξελίξεων (άρα και ειδήσεων) όπως η πανδημία, ο πόλεμος, η ενεργειακή κρίση και η κλιματική αλλαγή, θα μπορούσαν οι αρνητικές ειδήσεις να χάσουν τη δυναμική που τις ωθεί να αναπαράγονται με εκθετική ταχύτητα στα social media.

«Αμφιβάλλω», μας απαντά. «Βλέπω ότι και στον διαδικτυακό κόσμο αυτό που τραβάει την προσοχή είναι το εντυπωσιακό, το τρομακτικό, αυτό που απευθύνεται στο συναίσθημα – και συνήθως στο αρνητικό συναίσθημα. Ο τρόμος, ο φόβος, η οργή, ο θυμός. Από αυτά τα συναισθήματα διακατέχεται ο διαδικτυακός κόσμος. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ψευδείς ειδήσεις παίρνουν αυτή τη μορφή για να προσελκύσουν την προσοχή. Συστήνουμε στους πολίτες να προσέχουν τα νέα που προσπαθούν να προσελκύσουν την προσοχή με φράσεις όπως “τρόμος στην Αθήνα” ή “σοκ στην τάδε περιοχή”. Έτσι λειτουργεί η προσέλκυση της προσοχής, με το υπερβολικό και το εκφοβιστικό. Αν δεν αποκτήσουμε δυνατότητα να κρίνουμε τις ειδήσεις που περνούν από τα μάτια μας – είναι μια διαδικασία που βεβαίως δεν θα γίνει από την μία μέρα στην άλλη – νομίζω ότι πάντα θα έλκει και θα πουλάει και θα πουλιέται το τρομακτικό και το τεχνητά εντυπωσιακό.»

Αλγόριθμοι: Άνθρωποι και μηχανές

«Οι αλγόριθμοί προγραμματίζονται από ανθρώπους, αλλά από τη στιγμή που θα προγραμματιστούν δεν μπορούν να ελεγχθούν από ανθρώπους», μας λέει η κα Διακομανώλη αναφερόμενη στον τρόπο λειτουργίας των διαβόητων αλγορίθμων – για τους οποίους πολλή συζήτηση γίνεται τα τελευταία χρόνια. «Έχουν μια αυτόνομη λειτουργία και αμφιβάλλω αν κανείς μπορεί να τους επαναπρογραμματίσει», προσθέτει, τονίζοντας ότι αν θέλουμε οι αλγόριθμοι να κάνουν σωστά τη δουλειά τους απαιτείται επιπρόσθετα και η ανθρώπινη εποπτεία, το ανθρώπινο χέρι – δεδομένου ότι οι αλγόριθμοι δεν μπορούν να κρίνουν ποιοτικά χαρακτηριστικά, το συγκείμενο δηλαδή εντός του οποίου τοποθετείται μια είδηση και η αποκωδικοποίηση του οποίου παράγει νόημα.

«Το facebook έχει συνήθως μια ομάδα νέων ανθρώπων που προσλαμβάνει για να επιβλέπουν το τρομακτικό υλικό που περιλαμβάνει ρητορική μίσους, σκηνές βίας κλπ, και να το αποκλείουν. Εκεί υπεισέρχεται ήδη ο ανθρώπινος παράγοντας», μας λέει. «Έχω διαβάσει μάλιστα σε ρεπορτάζ ότι μετά από πολύ λίγο καιρό οι εργαζόμενοι αποχωρούν – και μάλιστα με ψυχολογικά προβλήματα λόγω αυτών που αναγκάζονται να παρακολουθούν. Είναι νέα παιδιά με ανάγκη από δουλειά, με κακές αμοιβές. Το facebook και ίσως άλλες πλατφόρμες έχει και τέτοιες ομάδες, αλλά δεν αρκεί αυτό.»

• Διαβάστε επίσης: Twitter – Θα συνεργαστεί με Reuters και Associated Press κατά των fake news

Οι Ευρωεκλογές του 2019

Ρωτάμε την Κλημεντίνη Διακομανώλη γιατί επέλεξε τις ευρωεκλογές του 2019 ως case study στο βιβλίο γης για τα fake news.

«Γιατί το 2019 ήταν οι πρώτες ευρωεκλογές που διεξήχθησαν με τόσο προφανή την επιρροή των κοινωνικών δικτύων και της παραπληροφόρησης», μας λέει. «Μελέτησα τις ευρωεκλογές για να δω αν η παραπληροφόρηση έφτασε στο σημείο να επηρεάζει το αποτέλεσμά τους. Γιατί αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, θα επρόκειτο για τεράστιο ζήτημα», προσθέτει.

Επρόκειτο άλλωστε για την πρώτη εκλογική διαδικασία μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ. «Από την εκλογή Τραμπ και μετά ο όρος fake news έγινε ευρύτατα γνωστός. Μεσολάβησαν οι γαλλικές εκλογές όπου και εκεί υπήρξαν φαινόμενα παραπληροφόρησης. Το θέμα ‘’ανέβαινε’’. Το 2024, στις επόμενες ευρωεκλογές, θα είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον να δούμε αν η παραπληροφόρηση θα επηρεάσει την τελική επιλογή των εκλογέων. Κάτι που πάντως είναι δύσκολο να αποδειχθεί, αφού κανείς δεν απαντά θετικά στην ερώτηση αν θεωρεί πως επηρεάστηκε από τη παραπληροφόρηση. Όμως πρόσφατα Ευρωβαρόμετρα δείχνουν ότι σχεδόν το 80% των ευρωπαίων πολιτών ανησυχούν για τις ψευδείς ειδήσεις που συναντούν στο διαδίκτυο και ένα μεγάλο ποσοστό έχουν επίγνωση ότι πέφτουν θύματα παραπληροφόρησης συστηματικά.»

Κίνδυνος για μία, «επίσημη» αλήθεια;

Επιστρέφουμε στο θεμελιακό ερώτημα που διατρέχει τη συζήτηση γύρω από τα fake news. Ποιος ορίζει τι είναι παραπληροφόρηση; Και πώς διασφαλίζεται η πολυφωνία και η ελευθερία της άποψης, εάν κάποιοι θεσμικοί παράγοντες έχουν προνομιακά τη δυνατότητα να ορίζουν το πλαίσιο του δημόσιου διαλόγου; Κινδυνεύει άραγε η συζήτηση γύρω από τις ψευδείς ειδήσεις να πάρει επικίνδυνη τροπή, καταλήγοντας στην πολιτική της «επίσημης αλήθειας»;

«Στο βιβλίο μου αφιερώνω ένα ολόκληρο κεφάλαιο σε αυτό το ζήτημα», μας λέει η κα Διακομανώλη. «Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ως προμετωπίδα την ελευθερία του λόγου και της άποψης. Δεν θα πάμε ποτέ πίσω από αυτό. Από την άλλη όμως πρέπει να προστατεύσουμε τη Δημοκρατία, γιατί υποφέρει από αυτό το φαινόμενο. Υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος να δημιουργηθεί μια διάχυτη και υποδόρια έλλειψη εμπιστοσύνης σε θεσμούς, κυβερνήσεις, την Ε.Ε., σε πολιτικά κόμματα, δημοσιογράφους, επαγγελματίες. Τι πολίτες θα δημιουργήσεις μια τέτοια απαξίωση; Θυμωμένους, παθητικούς, απόντες από τις εκλογικές αναμετρήσεις, αδιάφορους, όπου εν τέλει άλλοι παράγοντες –ξένοι προς την κοινωνία- θα καθορίσουν τις εξελίξεις. Αυτός είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τη Δημοκρατία από την παραπληροφόρηση.»

Προάσπιση της Δημοκρατίας ή φίμωση;

Εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο η αναστολή μετάδοσης στην Ε.Ε. των Sputnik και Russia Today; Επρόκειτο για μια αμφιλεγόμενη, για πολλούς, απόφαση. Και αυτό που αμφισβητείται δεν είναι ο ρόλος των εν λόγω ΜΜΕ, αλλά η ηθική νομιμοποίηση της Κομισιόν να αποφασίζει σε ποια μέσα θα έχουν πρόσβαση οι ευρωπαίοι πολίτες.

«Η επίσημη γραμμή της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ότι (το Sputnik και το Russia Today) θεωρούνται μέσα προπαγάνδας της Ρωσίας. Δεν ασκούν ελεύθερη και ανεξάρτητη δημοσιογραφία. Η Ε.Ε. θεωρεί ότι με την αναστολή μετάδοσης των μέσων αυτών στην ευρωπαϊκή επικράτεια, προστατεύονται η Δημοκρατία και η αλήθεια», λέει η κα Διακομανώλη.

«Πρόκειται για μια δυναμική ενέργεια της Ε.Ε. – και ως άνθρωπος που δουλεύω χρόνια για τα ευρωπαϊκά όργανα, η εμπειρία μου είναι ότι όταν λαμβάνονται τέτοιες αποφάσεις έχουν πρώτα ζυγιστεί πολύ τα υπέρ και τα κατά και έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι είναι μεγαλύτερος ο κίνδυνος να αφήσει τα εν λόγω ΜΜΕ να μολύνουν τη Δημοκρατία», προσθέτει. «Έχω ακούσει τον αντίλογο και τα σχετικά επιχειρήματα. Όμως συγκλίνω με την αντίληψη που κυριάρχησε στις Βρυξέλλες – και δεν τη θεωρώ παράλογη», καταλήγει. «Η ευρωπαϊκή Δημοκρατία πρέπει να προστατευθεί από κακόβουλους παράγοντες».