Ο πόλεμος στην Ουκρανία μπορεί να κρούει κώδωνα για τον έλεγχο των πυρηνικών όπλων

Μέσα στο «πέλαγος» της εχθρότητας μεταξύ Αμερικής και Ρωσίας εξακολουθεί να υπάρχει μια νησίδα συνεργασίας: Οι αντίπαλες δυνάμεις μοιράζονται συστηματικά πληροφορίες για τα πυρηνικά όπλα μεγάλου βεληνεκούς, από την κίνηση των κεφαλών από και προς συντήρηση έως την τηλεμετρία από τις εκτοξεύσεις βαλλιστικών πυραύλων. Αυτό είναι τόσο εντυπωσιακό όσο και καθησυχαστικό στον έκτο μήνα του πολέμου στην Ουκρανία, καθώς η Ρωσία απειλεί περιοδικά να χρησιμοποιήσει πυρηνικά όπλα και η Αμερική προειδοποιεί για «σοβαρές συνέπειες» εάν το κάνει.

Το Στέιτ Ντιπάρτμεντ λέει ότι η Ρωσία συμμορφώνεται πλήρως με τη συνθήκη New Start, η οποία περιορίζει κάθε πλευρά σε 1.550 αναπτυγμένες πυρηνικές κεφαλές σε διηπειρωτικούς βαλλιστικούς πυραύλους (με βεληνεκές άνω των 5,500 χλμ ή 3,420 μιλίων), βαρέα βομβαρδιστικά και υποβρύχια. Ειδικά σε μια περίοδο οξείας έντασης, λέει ένας Αμερικανός αξιωματούχος, οι διατάξεις της συνθήκης βοηθούν «να μετριαστεί η πιθανότητα λανθασμένων υπολογισμών, παρεξηγήσεων και υπερβολικών αντιδράσεων».

Αυτά μπορεί να είναι τα μόνα καλά νέα στον σκοτεινό κόσμο του ελέγχου των πυρηνικών όπλων, καθώς αντιπρόσωποι από 191 χώρες θα προσέλθουν στη Νέα Υόρκη την 1η Αυγούστου για μια μεγάλη «διάσκεψη αναθεώρησης» (ή RevCon) της Συνθήκης για τη Μη Διάδοση των Πυρηνικών Όπλων (NPT), tου ακρογωνιαίου λίθου της παγκόσμιας πυρηνικής ασφάλειας. Ο Ντάριλ Κίμπολ της αμερικανικής δεξαμενής σκέψης Ένωση Ελέγχου Όπλων, λέει ότι ο κίνδυνος ενός πυρηνικού πολέμου, ή τουλάχιστον μιας επιστροφής σε μια κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών, είναι μεγαλύτερος από οποιαδήποτε άλλη στιγμή από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και μετά.

Το Ιράν βρίσκεται στο «πυρηνικό κατώφλι» τώρα που έχουν αποτύχει οι διαπραγματεύσεις για την αναβίωση μιας συμφωνίας από το 2015 που θα περιόριζε το ατομικό του πρόγραμμα. Η Βόρεια Κορέα έχει ήδη γίνει πυρηνική δύναμη. Ξεκίνησε εκ νέου τις δοκιμές διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων και ενδέχεται σύντομα να πραγματοποιήσει άλλη μια υπόγεια πυρηνική δοκιμή. Η Βρετανία επεκτείνει το οπλοστάσιό της. Η Γαλλία αναφέρεται ότι έχει αυξήσει την αποτρεπτική της στάση στέλνοντας στη θάλασσα τρία υποβρύχια οπλισμένα με πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές, αντί του συνηθισμένου ενός. Η Κίνα ταχέως αναβαθμίζει τα αποθέματά της. Το Πεντάγωνο υπολογίζει ότι θα έχει περισσότερες από 1.000 πυρηνικές κεφαλές μέχρι το 2030. Αυτό είναι, προς το παρόν, μικρότερο από τα οπλοστάσια της Αμερικής και της Ρωσίας, που το καθένα έχει συνολικά περισσότερες από 5.000 κεφαλές. Αλλά σε αντίθεση με αυτές τις χώρες, η Κίνα δεν δεσμεύεται από κανένα ανώτατο όριο και έχει αντισταθεί στις αμερικανικές προσπάθειες να συρθεί σε συνομιλίες για τον περιορισμό των όπλων.

Η Ρωσία έχει αναπτύξει νέου τύπου πυρηνικά όπλα, από υπερηχητικά οχήματα ολίσθησης έως τορπίλες, μερικά από τα οποία δεν καλύπτονται από καμία συνθήκη. Η Αμερική επίσης σχεδιάζει νέα όπλα μετά την αποχώρηση της από μια σειρά συμφωνιών για τον έλεγχο των όπλων—μεταξύ αυτών τη συνθήκη για τους αντιβαλλιστικούς πυραύλους του 1972 (που εγκαταλείφθηκε το 2002) και τη συνθήκη για τις πυρηνικές δυνάμεις μέσου βεληνεκούς του 1987 (που απορρίφθηκε το 2019). Σύμφωνα με τη περσινή συμφωνία AUKUS, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία συμφώνησαν να προμηθεύσουν στην Αυστραλία πυρηνοκίνητα υποβρύχια, αλλά όχι πυρηνικά όπλα.

Το παγκόσμιο πυρηνικό απόθεμα πρόκειται να επεκταθεί ξανά, έχοντας συρρικνωθεί από περίπου 70,300 κεφαλές το 1986 σε περίπου 12,700 φέτος, και σε πολλές περιπτώσεις εκσυγχρονίζεται. Δεδομένου ότι η Αμερική και η Ρωσία κατέχουν τα εννέα δέκατα αυτών των όπλων, πολλοί ειδικοί ανησυχούν ότι κάθε περιορισμός θα εγκαταλειφθεί μόλις λήξει το New Star τον Φεβρουάριο του 2026. Η Αμερική διέκοψε τις συνομιλίες για μια επόμενη συμφωνία όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία και δεν υπάρχει σημάδι ότι θα ξαναρχίσουν σύντομα ή ποτέ. «Το μεγαλύτερο ερώτημα είναι εάν και πώς θα συνεχιστεί η 50ετής ιστορία των διαπραγματεύσεων για περιορισμούς στα πυρηνικά όπλα», λέει η Ρόουζ Γκότεμολερ, επικεφαλής Αμερικανίδα διαπραγματεύτρια του New Start. «Αν δεν συνεχιστεί, τότε είμαστε σταθερά και πραγματικά εν μέσω μιας νέας κούρσας εξοπλισμών και ενός νέου πολλαπλασιασμού [πυρηνικών όπλων]».

Ο Στίβεν Λάβγκροουβ, σύμβουλος εθνικής ασφάλειας της Βρετανίας, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου σε μια ομιλία του στην Ουάσιγκτον στις 27 Ιουλίου. Ο κόσμος, είπε, «εισέρχεται σε μια επικίνδυνη νέα εποχή εξάπλωσης, στην οποία η τεχνολογική αλλαγή αυξάνει τις καταστροφικές δυνατότητες πολλών όπλων και αυτά τα οπλικά συστήματα είναι ευρύτερα διαθέσιμα». Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο κίνδυνος της πυρηνικής κλιμάκωσης αφορούσε μόνο δύο μπλοκ και ήταν σε μεγάλο βαθμό προβλέψιμος, υποστήριξε. Τώρα υπάρχουν περισσότεροι τρόποι για κλιμάκωση, κυρίως μέσω επιθέσεων στον κυβερνοχώρο, και τα πυρηνικά δόγματα των αντιπάλων είναι «αδιαφανή».

Το διάρκειας ενός μήνα συνέδριο ανασκόπησης του NPT – που είχε αρχικά προγραμματιστεί για το 2020, την 50ή επέτειο από την έναρξη ισχύος της συνθήκης, αλλά καθυστέρησε λόγω του Covid-19 – θα πρέπει να είναι το επίκεντρο για την αντιμετώπιση αυτών των πολλαπλασιαζόμενων απειλών. Αλλά το RevCon μπορεί κάλλιστα να ξεκινήσει και να τελειώσει με αγανάκτηση για την Ουκρανία, ιδιαίτερα για την παραβίαση του πυρηνικού ταμπού από τη Ρωσία, που κάνει πιθανό το αδιανόητο. Τον Ιανουάριο, λίγο πριν την εισβολή, τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ εξέδωσαν κοινή διακοίνωση που απηχεί τα λόγια των Ρόναλντ Ρίγκαν και Μιχαήλ Γκορμπατσόφ: «Δηλώνουμε ότι ένας πυρηνικός πόλεμος δεν μπορεί να κερδηθεί και δεν πρέπει ποτέ να διεξαχθεί». Επί του παρόντος μπορούμε να ξεχάσουμε μια τέτοια ευθυγράμμιση των μεγάλων δυνάμεων.

Το NPT είναι, κατά βάθος, μια συμφωνία μεταξύ αυτών που έχουν πυρηνικά και όσων δεν έχουν: τα πέντε κράτη που αναγνωρισμένα διαθέτουν πυρηνικά όπλα συμφώνησαν να διαπραγματευτούν τον αφοπλισμό «καλή τη πίστη». Οι υπόλοιποι απαρνήθηκαν την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Όλοι υποσχέθηκαν να μοιραστούν τα οφέλη της πυρηνικής τεχνολογίας για ειρηνικές χρήσεις. Και η Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας υποτίθεται θα προστατεύει το σύστημα. Η συμφωνία εξακολουθεί να ισχύει, λίγο πολύ, αν και υπάρχουν τώρα εννέα χώρες με πυρηνικά (συμπεριλαμβανομένου του Ισραήλ, της Ινδίας και του Πακιστάν) και ενδέχεται να ακολουθήσουν ακόμη περισσότερες.

Όπως πολλές εκδηλώσεις του ΟΗΕ, η διάσκεψη αξιολόγησης μπορεί να περιλαμβάνει πολύ υποκρισία πίσω από ευγενή ελατήρια. Και σε ένα σώμα που λειτουργεί με συναίνεση, οποιαδήποτε χώρα μπορεί να καθυστερήσει τη συμφωνία, όπως συνέβη στην τελευταία RevCon το 2015. Πέρα από τα αυξανόμενα ρήγματα μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, πολλά μη πυρηνικά κράτη έχουν βαρεθεί με την αργή πρόοδο προς τον αφοπλισμό. Περισσότερες από 120 χώρες προσπάθησαν να αναθεωρήσουν τα πυρηνικά με την υιοθέτηση της Συνθήκης για την Απαγόρευση των Πυρηνικών Όπλων το 2017. Η συνθήκη τέθηκε σε ισχύ πέρυσι και 66 χώρες την έχουν επικυρώσει. Ο στόχος της να απαγορεύσει εντελώς τα πυρηνικά δεν είναι δεσμευτικός για τα κράτη που διαθέτουν πυρηνικά όπλα, τα οποία τον θεωρούν ως μη ρεαλιστικό και ως απειλή για το NPT. Αλλά η Νέα Ζηλανδία, ένα από τα υπογράφοντα μέρη της νέας συνθήκης, έχει ορκιστεί να θέσει φλέγοντα θέματα. «Θα καταστήσω σαφές ότι η Νέα Ζηλανδία θεωρεί εντελώς απαράδεκτη την έλλειψη δράσης από τα πυρηνικά εξοπλισμένα κράτη να τηρήσουν τις δεσμεύσεις της μεγάλης συμφωνίας», έγραψε στο Twitter ο Υπουργός Αφοπλισμού Φιλ Τουάιφορντ.

Πώς θα ξεπεραστεί αυτό που αποκαλεί «Catch-22» [σ.σ. από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Τζόσεφ Χέλερ στο οποίο μόνο ένας εχέφρων μπορεί να αιτηθεί απαλλαγή λόγω τρέλας και άρα δεν μπορεί να την λάβει] —την αντίληψη ότι ο αφοπλισμός είναι αδύνατος σε περίοδο πολέμου, δηλαδή ότι η δημιουργία πυρηνικής σταθερότητας απαιτεί σταθερότητα; Ο κ. Κίμπαλ υποστηρίζει ότι, τουλάχιστον, η Αμερική και η Ρωσία θα πρέπει να επαναλάβουν τις αμοιβαίες επιτόπου πυρηνικές επιθεωρήσεις στο πλαίσιο του New Start, οι οποίες σταμάτησαν λόγω πανδημίας. Επιπλέον, το RevCon θα πρέπει να τους ωθήσει να συνεχίσουν τις εργασίες για μια διάδοχη συνθήκη και να συνεχίσουν να τηρούν τους όρους του New Start ακόμη και αν δεν καταλήξουν σε συμφωνία.

Η κ. Γκότεμολερ υποστηρίζει ότι ένα άλλο καλό σημείο εκκίνησης θα ήταν η αποκατάσταση των ανώτατων αριθμών πυραύλων μικρότερου και μεσαίου βεληνεκούς (500-5.500 km). Ένα εμπόδιο είναι ότι η Αμερική θέλει να αναπτύξει συμβατικούς πυραύλους αυτής της κατηγορίας στον Ειρηνικό, όπου η Κίνα έχει το πλεονέκτημα σε τέτοια όπλα. Η κ. Γκότεμολερ λέει ότι η Ρωσία έχει ήδη προσφέρει τέτοια αριθμητικά όρια στην Ευρώπη και πιστεύει ότι η Κίνα μπορεί να ενδιαφέρεται για κάτι παρόμοιο στην Ασία εάν η όποια συμφωνία περιοριστεί σε πυρηνικούς πυραύλους.

Ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν, επί μακρόν υποστηρικτής του πυρηνικού περιορισμού, έγραψε σε επιστολή του τον Ιούνιο ότι η Αμερική έπρεπε να «πάει πέρα ​​από το νέο ξεκίνημα» και να συνεχίσει να εργάζεται «για να εμπλακεί η Ρωσία σε ζητήματα στρατηγικής σταθερότητας». Αλλά το «παράθυρο» για να διαπραγματευτεί οτιδήποτε συρρικνώνεται. Είναι βαθιά αντιδημοφιλής. Οι Ρεπουμπλικάνοι, πιο καχύποπτοι από τους Δημοκρατικούς σχετικά με τους περιορισμούς όπλων, μπορεί να κερδίσουν ξανά το ένα ή και τα δύο σώματα του Κογκρέσου στις ενδιάμεσες εκλογές του Νοεμβρίου και ίσως τον Λευκό Οίκο το 2024.

Ορισμένοι ειδικοί, όπως ο Φράνκλιν Μίλερ, πρώην αξιωματούχος ελέγχου όπλων, υποστηρίζουν ότι το New Start δεν είναι πλέον κατάλληλο για το σκοπό του, επειδή το όριο των 1.550 κεφαλών που αναφέρει δεν επιτρέπει στην Αμερική να αποτρέψει ταυτόχρονα τη Ρωσία και την Κίνα. «Ο έλεγχος των όπλων, αντί να αυξάνει την αποτρεπτική ικανότητά μας, την υπονομεύει», έγραψε ο Μίλερ στη Wall Street Journal. Είπε ότι η Αμερική πρέπει να δημιουργήσει έως και 3.000-3.500 αναπτυγμένες στρατηγικές κεφαλές, είτε σε συμφωνία με τη Ρωσία είτε μονομερώς. Η διάσκεψη αυτού του μήνα στη Νέα Υόρκη μπορεί να είναι η καλύτερη ευκαιρία για να αποτραπεί ένα παγκόσμια αχαλίνωτο πυρηνικό καθεστώς.