Η ιστορία του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών δεν μόνο είναι μια ιστορία με νάνους, ορκ, ξωτικά, μπάλρογκ, μάγους ή χόμπιτ. Είναι μια ιστορία νομικών διαφορών, προβληματικών προσαρμογών και εξαγορών αξίας πολλών εκατομμυρίων δολαρίων. Οι πρωταγωνιστές είναι δικηγόροι, φανατικοί θαυμαστές, σχεδιαστές βιντεοπαιχνιδιών, μυθιστοριογράφοι, παίκτες παιχνιδιών φαντασίας και παραγωγοί ταινιών.

Από τη δημοσίευση του The Return of the King (Η επιστροφή του Βασιλιά) — του τελευταίου τόμου της τριλογίας — το 1955, η τριλογία, με τη μία ή την άλλη μορφή, βρίσκεται σε διάφορα στάδια μεταφοράς για το ραδιόφωνο, τη σκηνή, την τηλεόραση, τον κινηματογράφο ή το gaming. Αν και η πρώτη ραδιοφωνική εκδοχή του BBC που έγινε την ίδια χρονιά ήταν, σύμφωνα με τα πρότυπα των μελλοντικών προσπαθειών, μια σχετικά ήρεμη υπόθεση, η προσαρμογή του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών για άλλα μέσα είναι εδώ και πολύ καιρό ένα δύσκολο εγχείρημα.

Έχουν γίνει τόσες πολλές προσπάθειες να μεταφερθεί στην οθόνη η ιστορία, που ο σκηνοθέτης Στάνλεϊ Κιούμπρικ την θεώρησε «μη κινηματογραφήσιμη», που το ερώτημα του ποιος ακριβώς έχει τα δικαιώματα να το κάνει ταινία έχει αμφισβητηθεί έντονα στα δικαστήρια. Ακριβώς όπως στο φανταστικό σύμπαν του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών, όπου κάθε χαρακτήρας που έρχεται σε επαφή με το «Ένα Δαχτυλίδι» πληρώνει τρομερό τίμημα, όσοι φιλοδοξούν να προσαρμόσουν τα μυθιστορήματα για τον κινηματογράφο κινδυνεύουν με δυσβάσταχτα νομικά έξοδα. Μόνο η σειρά ταινιών 2001-03 έχει αποτελέσει αντικείμενο αγωγών από τον παραγωγό Σαούλ Ζάντζ, τους αδελφούς Γουάινστϊν, τον σκηνοθέτη των ταινιών Πίτερ Τζάκσον και την περιουσία του ίδιου του Τόλκιν.

Η προσαρμογή του κόσμου του Τόλκιν έχει καταβάλει, με διάφορους τρόπους, τους Τζορτζ Λούκας, Ουόλτ Ντίσνεϊ, ακόμη και τους Beatles, οι οποίοι πλησίασαν τον Τόλκιν λίγο αφότου έπαιξαν τους εαυτούς τους στη τανία A Hard Day’s Night, αλλά τους οποίους απέρριψε. Ωστόσο, ούτε τα στούντιο ούτε οι κινηματογραφιστές φαίνονται ικανοί να αντισταθούν στη έλξη του franchise. Η τελευταία εταιρία που το τόλμησε είναι η Amazon, της οποίας η τηλεοπτική σειρά The Rings of Power (Τα δαχτυλίδια της Ισχύος) — μια προσαρμογή των παραρτημάτων των βιβλίων, που περιγράφει λεπτομερώς την άνοδο του Σάουρον στη Μέση Γη — ξεκινάει να προβάλλεται στις 2 Σεπτεμβρίου. Η Amazon πλήρωσε 250 εκατομμύρια δολάρια για τα τηλεοπτικά δικαιώματα πριν γραφτεί ή γυριστεί έστω και μια σκηνή — σχεδόν τόσα όσα πλήρωσε ο Τζάκσον για να φέρει την τριλογία στους κινηματογράφους.

Γιατί ξοδεύτηκαν τόσα χρήματα και τσακώθηκαν τόσοι άνθρωποι; Τι συμβαίνει με τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών;

Για όσους λίγους κατάφεραν να μεταφέρουν την εκδοχή τους στο κοινό, η επιτυχία ήταν σχεδόν εγγυημένη. Όπως παρατήρησε το ψυχαγωγικό περιοδικό Variety το 1969, όταν οι United Artists άρχισαν να εργάζονται πάνω σε αυτό που θα κατέληγε στην ταινία κινουμένων σχεδίων του Ραλφ Μπάκτσι το 1978, «με πιθανή εξαίρεση το Catcher in the Rye του JD Salinger, ο συγγραφέας που έχει γοητεύσει το μεγαλύτερο κοινό φοιτητών και μαθητών λυκείου, την τελευταία δεκαετία, είναι προφανώς ο Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν».

Ο Τόλκιν έγραψε τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών ενώ εργαζόταν ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης: ανάμεσα στους φοιτητές του ήταν ο Φίλιπ Λάρκιν, ένας από τους μεγαλύτερους Άγγλους ποιητές του 20ού αιώνα. Τουλάχιστον όσον αφορά τον Λάρκιν, ο Τόλκιν δεν ήταν σπουδαίος δάσκαλος ή ακαδημαϊκός: ο ποιητής παραπονιόταν έντονα για τα μαθήματα του Τόλκιν στην αλληλογραφία του με τον μυθιστοριογράφο Κίνγκσλεϊ Άμις, επίσης μαθητή του Τόλκιν που επίσης δεν είχε εντυπωσιάσει ο Τόλκιν.

Εγχειρίδια παιχνιδιού D&D

Η χρήση της λέξης «προφανώς» από το Variety, είτε τυχαία, είτε εσκεμμένα, αντανακλά έναν ευρύτερο πολιτιστικό σνομπισμό σχετικά με έργο του Τόλκιν που σίγουρα θα είχε προκαλέσει ευχαρίστηση στους Λάρκιν και Άμις. Η επιτυχία του αντιμετωπίζεται συχνά ως ένα είδος ατυχούς συγκυρίας, κάτι που πρέπει να προκαλεί δυσαρέσκεια όσο και κάτι που πρέπει να προκαλεί χαρά.

Ο κριτικός Άνταμ Γκόπνικ, γράφοντας στο περιοδικό The New Yorker, περιγράφει τη «φόρμουλα Τόλκιν» μάλλον απορριπτικά ως «έναν αόριστα μεσαιωνικού τύπου κόσμο που κατοικείται από νάνους, ξωτικά, τρολ, με έναν κακό άρχοντα που σκοπεύει να υποδουλώσει τα καλά πλάσματα. και, σχεδόν πάντα, ένα περίεργο μαγικό αντικείμενο που θα του δώσει αυτή τη δυνατότητα, εκτός αν ο ήρωας το βρει ή το καταστρέψει πρώτα», προσθέτοντας με απόγνωση ότι «από όλα τα απροσδόκητα πράγματα στη σύγχρονη λογοτεχνία, αυτό είναι από τα πιο περίεργα: ότι τα παιδιά επιδεικύουν υπερβολική όρεξη για μακροσκελή, δυσνόητα, πολύ περίεργα βιβλία για ανύπαρκτα μέρη, για μάχες που δεν έγιναν ποτέ, όλα σε ένα μεσαιωνικό υπόβαθρο που ο Μαρκ Τουέιν νόμιζε ότι είχε απαξιώσει με το [έργο του] Ένας Γιάνκης από το Κονέκτικατ στην Αυλή του Βασιλιά Αρθούρου».

Είναι σίγουρα αλήθεια να πούμε ότι θα ήταν δύσκολο για οποιονδήποτε κριτή να αποφανθεί ότι ο Τόλκιν έγραψε σπουδαία λογοτεχνία. Σε αντίθεση με άλλους συγγραφείς φαντασίας, όπως ο Μάικλ Μούρκοκ ή η Ούρσουλα Λε Γκουίν, το έργο του παρέχει ελάχιστες ιστορικές και πολιτικές αναφορές. Οι αναγνώστες δεν θα βρουν χαρακτήρες με τους οποίους ταυτίζονται ή που αντικατοπτρίζουν τις δικές τους εμπειρίες, όπως οι μαθητές βρίσκουν στα βιβλία του Χάρι Πότερ. Ούτε θα βρουν κάποιους «δουλεμένους» χαρακτήρες: ως επί το πλείστον, η υπαρξιακή αμφιβολία, η ηθική πολυπλοκότητα, η σεξουαλική επιθυμία και οι διφορούμενες διαπροσωπικές σχέσεις σπανίζουν στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών.

Αλλά ο ίδιος κριτής θα έβρισκε επίσης δυσκολία να καταδικάσει τον Τόλκιν επειδή επινόησε τη φόρμουλα που του καταλογίζει ο Γκόπνικ. Η ιδέα ενός εκλεκτού ήρωα που ταξιδεύει σε έναν «αόριστα μεσαιωνικό» κόσμο, με την βοήθεια και αρωγή φανταστικών πλασμάτων, αναζητώντας κάποιο απόκοσμο «μαραφέτι» (ή, όπως το ονόμασε ο σεναριογράφος και συχνός συνεργάτης του Χίτσκοκ, Άνγκους Μακφέιλ, «ένα MacGuffin» [σ.σ. ένα είδος από μηχανής θεός]) είναι μια έννοια που προϋπήρχε του Τόλκιν. Μπορεί κανείς να δει τη «φόρμουλα Τόλκιν» σε διάφορες εκδοχές της ιστορίας του Αγίου Δισκοπότηρου. Εκεί που ο Τόλκιν παρεκκλίνει από αυτό το μοτίβο, είναι στην παρουσίαση του σκοτεινού άρχοντα Σάουρον. Όμως, δεδομένου ότι στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών δεν ακούμε ποτέ τον Σάουρον να μιλάει, ποτέ δεν βλέπουμε τα κίνητρα του ή το ίδιο να έρχεται σε απευθείας εμπλοκή με τους ήρωες, και στην ουσία, κάνει κακά πράγματα επειδή είναι κακός, ο Σάουρον από μόνος του δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί μεγάλη καινοτομία στην αρχαία ιστορία του Αγίου Δισκοπότηρου.

Ποιο είναι, λοιπόν, το επίτευγμα του Τόλκιν; Το σημαντικό πράγμα που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι ο Τόλκιν δεν σκόπευε να γράψει λογοτεχνία. Όπως λέει ο Τζ. Α. Μπαγιόνα, ο σκηνοθέτης των δύο πρώτων επεισοδίων του The Rings of Power, ο Τόλκιν «ήθελε να δημιουργήσει κάτι που οι Βρετανοί δεν είχαν», μια μυθολογία «σαν των Ελλήνων». Το μεγάλο επίτευγμα του Τόλκιν είναι ότι  είναι μυθοποιός και οικοδομεί έναν ολόκληρο κόσμο. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να δημιουργήσει όχι μόνο μια λεπτομερή ιστορία για τη Μέση Γη, αλλά και μια πλήρη γλώσσα για τα ξωτικά του και ένα σύνολο κοινών ιστοριών και αρχέτυπων για μια ολόκληρη σειρά φανταστικών πλασμάτων.

Η διαχρονική κληρονομιά του Τόλκιν δεν βρίσκεται στις πλοκές του ή στο περιβάλλον που πλάθει. Είναι στα ιδιώματα που δημιούργησε, η κωδικοποίηση των βασικών κανόνων για το τι ακριβώς είναι ένα ξωτικό, ένα ορκ ή ένας νάνος. Τα ξωτικά είναι αθάναντα, αν δεν τύχει κανένα ατύχημα, όντα με μεγάλη μαγική δύναμη και σοφία. Οι νάνοι είναι τεχνίτες και μεταλλουργοί που ζουν κάτω από την επιφάνεια της γης. Τα Ορκ είναι άσχημα και κτηνώδη (αν και όχι ιδιαίτερα μικρόσωμα). Ο τρομπετίστας Ντίζι Γκιλέσπι παρατήρησε κάποτε για τον Λούι Άρμστονγκ ότι «αν δεν ήταν αυτός, δεν θα υπήρχε κανένας από εμάς», και το ίδιο θα μπορούσε να πει κάθε επιτυχημένος συγγραφέας φαντασίας μετά τον Τόλκιν. Είτε αυτά τα ξωτικά ζουν σε μεσαιωνικά δάση στο επιτυχημένο franchise βιντεοπαιχνιδιών Dragon Age της Electronic Arts είτε βρίσκονται στο βαθύ διάστημα στο επιτραπέζιο παιχνίδι Warhammer 40.000, σε όλα αυτά μπορείτε να βρείτε κάποια στοιχεία από τα αγέραστα και μαγικά ξωτικά του Tόλκιν.

Μερικές φορές η απότιση φόρου τιμής είναι προφανής. Ας πάρουμε ένα άλλο επιτραπέζιο παιχνίδι ρόλων, το Dungeons & Dragons, το οποίο αποτελεί και το ίδιο αντικείμενο κινηματογραφικής μεταφοράς που στοίχισε πολλά εκατομμύρια δολαρίων, και θα βγει στις οθόνες το 2023. Η αναφορά του στον κόσμο του Τόλκιν έγινε, αναπόφευκτα, αντικείμενο αγωγής, η κύρια συνέπεια της οποίας είναι ότι η λέξη «χόμπιτ» αντικαταστάθηκε από τον όρο «χάφλινγκ». Πάρτε όμως ένα αντίγραφο του Εγχειριδίου Τεράτων του παιχνιδιού D&D (σ.σ. παιχνίδι ρόλων Dungeons & Dragons – Μπουντρούμια και Δράκοι) και θα βρείτε χαριτωμένα ξωτικά, φιλοπόλεμα ορκ και επιδέξιους νάνους τεχνίτες: ο κόσμος που κατοικούν οι παίκτες του D&D είναι ο κόσμος που έφτιαξε ο Τόλκιν.

Εγχειρίδια παιχνιδιού D&D

Μερικές φορές όμως η αναφορά στον Τόλκιν είναι πιο λεπτή. Η ημιτελής σειρά μυθιστορημάτων του Ρ.Ρ. Μάρτιν, A Song of Ice and Fire — που είναι μια φινιρισμένη μεταφορά του Game of Thrones της HBO και τώρα έχει ένα δικό του prequel τύπου Rings of Power, με τίτλο House of the Dragon — αντλεί μέρος της δύναμής της από την ανατροπή των προσδοκιών που έχει δημιουργήσει η μυθολογία του Τόλκιν. Εκεί που ο εκλεκτός βασιλιάς του Τόλκιν, ο Άραγκορν, που χαρακτηρίζεται ως «μεγάλος» λόγω του αμιγούς βασιλικού του αίματος, είναι σοφός, δυνατός και φιλεύσπλαχνος, ο Οίκος Ταργκάρυεν του Μάρτιν είναι επίσης γαλαζοαίματοι – αλλά ως αποτέλεσμα πάσχουν από διαμαρτίες λόγω αιμοιξίας και είναι επιρρεπείς στην παράνοια, τη βία και την κακοδιαχείριση.

Ο Τόλκιν μας διδάσκει να θεωρούμε φυσικό οι γιοι να εκδικούνται τους δολοφονημένους πατέρες τους, και όχι να δολοφονηθούνται και να προδίδονται μαζί με τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς τους. Με εξαίρεση το μάλλον μη ικανοποιητικό Βασιλιά της Νύχτας, δεν υπάρχουν ξεκάθαρα καλοί και κακοί στο Westeros, τη χώρα όπου διαδραματίζεται το Game of Thrones, και είναι απόδειξη της δύναμης του μύθου του Τόλκιν ότι όταν οι παραγωγοί ξέμειναν από βιβλία για να τα προσαρμόσουν σε ταινίες, επανάκαμψαν στο πρότυπό του Τόλκιν: το καλό εναντίον του κακού.

Οι προσπάθειες του Μάρτιν να ολοκληρώσει το A Song of Ice and Fire έχουν λάβει μυθικές διαστάσεις μεταξύ των θαυμαστών της λογοτεχνίας φαντασίας. Όταν το Game of Thrones κυκλοφόρησε το 1996, σχεδίαζε να γράψει μια τριλογία. Συμπληρώνονται τώρα 11 χρόνια και είμαστε στην έκδοση του πέμπτου βιβλίου, σε μια σειρά που ο Μάρτιν αυτή τη στιγμή πιστεύει ότι θα φτάσει τα επτά. Κατά ειρωνικό τρόπο, ενώ οι πιο αδύναμες στιγμές της τηλεοπτικής μεταφοράς ήρθαν με την εισαγωγή του μάλλον Τολκιν-ικού Βασιλιά της Νύχτας, το μεγαλύτερο πρόβλημα  του Μάρτιν για την ολοκλήρωση των βιβλίων ήταν η απουσία της οικοδόμησης ενός κόσμου σε στυλ Τόλκιν.

Χρειάζεται ολόκληρο το πρώτο βιβλίο ώστε ο Νεντ Σταρκ, βασικό παίκτης στα παιχνίδια εξουσίας του Westeros, για να ολοκληρώσει το μοιραίο ταξίδι προς νότο και να φτάσει στην πρωτεύουσα. Μέχρι το τρίτο βιβλίο, μερικές φορές φαίνεται ότι ήρθαν σιδηρόδρομοι ή λεωφόροι υψηλών ταχυτήτων στο Westeros, καθώς οι χαρακτήρες περιπλανώνται στον χάρτη φαινομενικά κατά βούληση. Άλλες φορές, το Westeros είναι απίστευτα απέραντο. Ένα βιβλίο για το πως είναι πραγματικά ο πόλεμος ακυρώνεται από το κλασικό στρατιωτικό εμπόδιο, τις δυσκολίες της γραμμής ανεφοδιασμού, καθώς ο Μάρτιν παλεύει να μετακινήσει όλους τους χαρακτήρες του στη θέση τους μέσα από τεράστιες αποστάσεις.

Η παρουσία ενός λεπτομερούς και συνεπούς χάρτη δεν είναι ούτε απαραίτητη ούτε επαρκής για να δημιουργήσει ένα πιστευτό φανταστικό κόσμο, είτε απευθύνεται σε ενήλικες είτε σε παιδιά. Πράγματι, ο Μάρτιν θα είχε αναμφίβολα εξυπηρετηθεί καλύτερα εγκαταλείποντας κάθε προσποίηση ότι το Westeros έχει σταθερό μέγεθος ή σχήμα.

Τα «Χρονικά της Νάρνια», δημιούργημα του φίλου και συναδέλφου του Τόλκιν, Σ.Σ. Lewis, υπάρχει μια χαλαρή άποψη για το μέγεθός του χώρου [στον οποίο διαδραματίζεται η δράση], τη γεωγραφία του και, μάλιστα, την ιστορία του. Ο σκοπός του Λούις είναι να εξερευνήσει τη χριστιανική ηθική. Το έργο του οδήγησε σε πολυάριθμες προσαρμογές και άλλοι συγγραφείς έκτοτε, με μεγαλύτερη επιτυχία ο Φίλιπ Πούλμαν στο His Dark Materials, άντλησαν έμπνευση – ή αντέδρασαν – στον σκοπό και το έργο του Λούις. Αλλά δεν υπάρχει «φόρμουλα Λούις» και κανένα κινηματογραφικό στούντιο δεν θα πληρώσει ποτέ το ισοδύναμο των 250 εκατομμυρίων δολαρίων για παραρτήματά του έργου του για την Νάρνια, κυρίως επειδή δεν υπάρχουν.

Το μυστικό του επιτεύγματος του Τόλκιν βρίσκεται στο γεγονός ότι ήταν θαυμαστής του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών πριν καν γράψει τον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Όπως τόσους πολλούς θαυμαστές του, τον απασχολούν ερωτήματα σχετικά με την ιστορία και τους κανόνες του κόσμου του, πολύ περισσότερο από ό,τι για τον χαρακτήρα και το υποκείμενο. «Σοφά ξεκίνησα με έναν χάρτη και έκανα την ιστορία να ταιριάζει (γενικά με σχολαστική φροντίδα για τις αποστάσεις),» έγραψε κάποτε. «Η αντίθετη περίπτωση, φέρνει τον συγγραφέα σε σύγχυση και αδυναμία, και σε κάθε περίπτωση είναι κουραστική δουλειά να συνθέτεις έναν χάρτη από μια ιστορία».

Γι’ αυτό το έργο του έχει αποδειχθεί τόσο ελκυστικό για παιδιά και εφήβους: ακριβώς στην ηλικία που οι μικροί αναγνώστες αρχίζουν να κάνουν δύσκολες ερωτήσεις, όπως «Πόσους ορόφους έχει ακριβώς το Χόγκουαρτς;», υπάρχει ο Τόλκιν, με μια απάντηση σχεδόν σε κάθε ερώτηση. Δεν είναι συγγραφέας στο ίδιο επίπεδο με τον Λούις, αλλά η εμμονή του να κάνει τον κόσμο του ολοκληρωμένο είναι ο λόγος που τυγχάνει μεγαλύτερης υστεροφημίας.

Αυτός ο λεπτομερής κόσμος είναι επίσης ένας λόγος για τον οποίο ήταν τόσο ελκυστικός για τόσα πολλά δημιουργικά άτομα. «Σου δίνει τόσες πολλές δυνατότητες ως σκηνοθέτη», λέει ο Μπαγιόνα. Και όταν αναλογιστείτε όχι μόνο το The Rings of Power (Τα Δαχτυλίδια της Ισχύος) αλλά και τις αναρίθμητες ταινίες, βιντεοπαιχνίδια και τηλεοπτικές εκπομπές που δεν είναι επίσημες προσαρμογές του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών αλλά οφείλουν κάποιο χρέος σε αυτό, μπορείτε να καταλάβετε ότι έχει δίκιο.

Το στοίχημα των 250 εκατομμυρίων δολαρίων της Amazon – ομολογουμένως, δεδομένου του μεγέθους της Amazon, όχι τόσο μεγάλου στοιχήματος όσο αρχικά φαντάζει – είναι ότι έχει μεγαλύτερη αξία η αφήγηση μιας ιστορίας στον απέραντο κόσμο του Τόλκιν παρά η επινόηση νέων ιστοριών χρησιμοποιώντας τα αρχέτυπα που κωδικοποιήθηκαν από τον Τόλκιν. Το στοίχημα είναι ότι τελικά υπάρχει κάτι πολύ πιο σημαντικό στα παραρτήματα του Τόλκιν από ό,τι υπάρχει στο έργο όλων εκείνων των συγγραφέων που τον ακολούθησαν. Είτε αυτό το στοίχημα αποδώσει είτε όχι, ο θρίαμβος του Τόλκιν είναι ότι όποιος διαβάζει ένα μυθιστόρημα, παίζει ένα παιχνίδι ή παρακολουθεί μια ταινία που διαδραματίζεται σε έναν φανταστικό κόσμο, κατά μία έννοια, απολαμβάνει το έργο του Τόλκιν.

Πρόσφατα Άρθρα