Ο δύσκολος ευρωπαϊκός ενεργειακός χειμώνας

Η ανακοίνωση της ρωσικής πλευράς ότι πρακτικά σταματούν επ’ αόριστο οι ροές φυσικού αερίου από τον αγωγό Nord Stream 1 ήρθε να επικυρώσει τη διάχυτη αίσθηση ότι η Ρωσία θα κάνει πράξη την απειλή της να διακόψει ή να περιορίσει σημαντικά τις ροές φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, όσο η Ευρώπη επιμένει στην πολιτική των κυρώσεων σε βάρος της Ρωσίας και της ενίσχυσης της Ουκρανίας με αποστολές στρατιωτικού εξοπλισμού και όσο προτείνονται μέτρα όπως το πλαφόν στις τιμές του ρωσικού πετρελαίου. Δηλαδή, φαίνεται ότι γίνεται πράξη το ενδεχόμενο η Ευρώπη να πρέπει να περάσει το χειμώνα με τις σχετικά μικρότερες ποσότητες φυσικού αερίου διακινούνται μέσω των αγωγών που διασχίζουν την Ουκρανία και τον South Stream.

Ως ένα βαθμό θα μπορούσε κανείς να πει ότι γίνεται πράξη, αν και μάλλον πρόωρα αυτό που η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση κατ’ επανάληψη έθεσε ως στόχο, δηλαδή την πλήρη ενεργειακή απεξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο, στόχο που τέθηκε ακριβώς επειδή τα αυξημένα έσοδα της Ρωσίας από τις πωλήσεις ορυκτών καυσίμων της επιτρέπουν να χρηματοδοτεί τη συνεχιζόμενη «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» στην Ουκρανία.

Το ενδεχόμενο της ενεργειακής φτώχειας

Η ρωσική ανακοίνωση οδήγησε σε μια σημαντική αύξηση των τιμών του φυσικού αερίου στις ευρωπαϊκές αγορές, αν και χωρίς να φτάσει στα υψηλότερα σημεία που είχε φτάσει τον περασμένο Αύγουστο.

Αυτό είναι εύλογο, καθώς κάθε αλλαγή στο ενεργειακό τοπίο μεταφράζεται σε πίεση των τιμών προς τα πάνω.

Το κυριότερο πρόβλημα είναι ότι αυτή η αύξηση των τιμών σημαίνει και σταθερή προοπτική πολύ υψηλού κόστους για τα νοικοκυριά, που οριακά μπορεί να διαμορφώσει συνθήκη ενεργειακής φτώχειας, κάτι που θα επιτείνει μια συνολική μείωση του πραγματικού εισοδήματος εξαιτίας και της εκτίναξης του πληθωρισμού.

Ο λόγος είναι διπλός: αφενός το φυσικό αέριο παραμένει βασική πλευρά της άμεσης κατανάλωσης ενέργειας στην Ευρώπη, κυρίως για θέρμανση, αλλά και για ζεστό νερό μαγείρεμα κ.λπ. Αφετέρου, επειδή ένα σημαντικό μέρος της ηλεκτρικής ενέργειας στην Ευρώπη παράγεται με χρήση φυσικού αερίου και επειδή οι τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας καθορίζονται σε μεγάλο βαθμό από τις οριακές τιμές, το φυσικό αέριο συμπαρασύρει προς τα πάνω σε συνεχείς αυξήσεις και τις τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος. Επιπλέον, σημαντικό τμήμα βιομηχανικών δραστηριοτήτων στηρίζεται στη χρήση φυσικού αερίου.

Αυτό συνεπάγεται λογαριασμούς που είναι πιθανό αρκετά νοικοκυριά να μην μπορούν να πληρώσουν και να αναγκάζονται στο να κάνουν περιορισμούς στην κατανάλωση που συνεπάγονται ραγδαία επιδείνωση της ποιότητας ζωής (π.χ. σπίτια χωρίς θέρμανση). Και σίγουρα η μείωση του συνολικού διαθέσιμου εισοδήματος εξαιτίας των υψηλών λογαριασμών θα είναι ένα συνολικό πρόβλημα.

Δεν είναι τυχαίο ότι πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν επιτακτικά να ληφθούν μέτρα, ουσιαστικά για να αποτραπούν ενδεχόμενες κοινωνικές εκρήξεις.

Είναι μόνο θέμα ρωσικής στρόφιγγας η εκτίναξη των τιμών του φυσικού αερίου

Αρκετοί αξιωματούχοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρουσιάζουν την εκτίναξη των τιμών του φυσικού αερίου και της ηλεκτρικής ενέργειας κυρίως ως αποτέλεσμα των «ρωσικών εκβιασμών».

Ωστόσο, μια ματιά στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνεται το ενεργειακό τοπίο στην Ευρώπη θα δείξει ότι τα πράγματα είναι κάπως πιο σύνθετα.

Καταρχάς, οι ροές φυσικού αερίου από τη Ρωσία είχαν ήδη μειωθεί σημαντικά, αποτέλεσμα και της αναζήτησης άλλων πηγών και της μείωσης της ροής με ευθύνη της ρωσικής πλευράς

Έπειτα αυτή τη στιγμή η Ευρώπη έχει καταφέρει να έχει σχετικά υψηλά αποθέματα, έχοντας φτάσει να έχει αθροιστική πληρότητα πάνω από 81%. Ωστόσο, το πρόβλημα που υπάρχει είναι ότι η συνολική αποθηκευτική δυνατότητα της Ευρώπης αφορά ένα βάθος περίπου τριών μηνών. Αυτό σημαίνει ότι στη διάρκεια του χειμώνα, αλλά και μετά η Ευρώπη θα πρέπει να συνεχίσει να εξασφαλίζει μεγάλες ποσότητες φυσικού αερίου, κυρίως LNG. Οι ευρωπαϊκές συστάσεις για μείωση της κατανάλωσης φυσικού αερίου στην Ευρώπη κατά 15% τουλάχιστον σε αυτή την πραγματικότητα αναλογούν.

Όλα αυτά σημαίνουν ότι η Ευρώπη έχει μπροστά έναν «πιεστικό» χειμώνα ως προς τη διαθεσιμότητα του φυσικού αερίου, κάτι που θα απαιτήσει και πιο ενεργητική προσπάθεια εξοικονόμησης ενέργειας και προσπάθεια να μεγαλώσει το ποσοστό αξιοποίησης άλλων πηγών ενέργειας, ξεκινώντας από τις ανανεώσιμες.

Η πιεστική αυτή συνθήκη ήταν αναμενόμενο ότι θα προκαλούσε και μια ανοδική πίεση στις τιμές του φυσικού αερίου, ακριβώς επειδή θα υπήρχε αυξημένη ευρωπαϊκή ζήτηση για να καλυφθεί το κενό που αφήνει η διακοπή ή ο περιορισμός των ρωσικών ορών.

Όμως, δεν μπορεί να γίνει κατανοητή η εκτίναξη των συνολικών λογαριασμών της ενέργειας χωρίς τον τρόπο που λειτουργούν στην Ευρώπη οι αγορές ενέργειας και που ακριβώς επειδή στηρίζονται στην οριακή τιμή – την τιμή της ποσότητας που κατορθώνει να καλύψει τη ζήτηση – επιτρέπουν στη τιμή του φυσικού αερίου να συμπαρασύρει σε ύψη ρεκόρ την συνολική τιμή του ηλεκτρικού ρεύματος, ακόμη και όταν γίνεται προσπάθεια η αναλογία του φυσικού αερίου στην παραγωγή ενέργειας να μειώνεται. Όλα αυτά επιτείνονται και από τον τρόπο που λειτουργούν αυτές οι αγορές σε περιοχές όπως π.χ. η Σκανδιναβία, όπου ένα από τα επιπλέον προβλήματα που πρέπει να καλυφθούν πέρα από τα υψηλά κόστη είναι και τα πολύ υψηλά margin calls που πρέπει να καταβάλουν όσοι προμηθεύονται στις αγορές ενέργειας.

Ωστόσο, για την Ευρωπαϊκή Ένωση μέχρι τώρα έχει φανεί αρκετά δύσκολο να μπορέσει να παρέμβει στον μηχανισμό της χονδρικής πώλησης ενέργειας που η ίδια δημιούργησε και στον οποίο επένδυσε ιδιαίτερα τα προηγούμενα χρόνια στο πλαίσιο της στρατηγικής της «απελευθέρωσης του κλάδου ενέργειας».

Αυτό σημαίνει ότι αυτό που κατά βάση θα αντιμετωπίσει το επόμενο διάστημα η Ευρώπη δεν είναι τόσο μια απόλυτη «σπάνη» φυσικού αερίου, όσο μια συνθήκη πολύ υψηλότερων τιμών, εάν δεν ληφθούν μέτρα, και μια διαρκής επισφάλεια που θα υπογραμμίζεται από τις ενδεχόμενες συγκυριακές ελλείψεις.

Η αναζήτηση λύσεων

Δεν ήταν λίγοι εκείνοι που παρατήρησαν ότι το tweet της Προέδρου της Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν που εκτός όλων των άλλων πρόβαλε ως λύση το πλαφόν στην τιμή του ρωσικού φυσικού αερίου φάνταζε κάπως αναντίστοιχο με την πραγματικότητα ότι μάλλον διακόπτεται σχεδόν πλήρως η ροή του. Όμως, θα μπορούσε κανείς να το αποδώσει και στην ανάγκη μηνυμάτων «υψηλού συμβολισμού».

Από την άλλη, το προπαρασκευαστικό έγγραφο που ετοίμασε η Τσεχική προεδρία ενόψει της συζήτησης των υπουργών Ενέργειας στις 9 Σεπτεμβρίου παραθέτει μια σειρά από λύσεις αλλά ταυτόχρονα κατέδειξε και τη δυσκολία να υπάρξει τελικά μια σύνθεση που να μπορεί να απαντήσει στα προβλήματα.

Για παράδειγμα περιλαμβάνει ως εναλλακτικές λύσεις το προσωρινό πλαφόν στην τιμή του φυσικού αερίου που χρησιμοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, το πλαφόν στην τιμή του αερίου συγκεκριμένης προέλευσης, και την εξαίρεση της ενέργειας που παράγεται από φυσικό αέριο από τον μηχανισμό διαμόρφωσης τιμής. Προβλέπει ακόμη τα μέτρα ενίσχυσης της ρευστότητας ώστε να καλυφθούν τα προβλήματα με τα margin calls σε ορισμένες αγορές αλλά και τα προβλήματα με τις αγορές ενεργειακών παραγώγων (derivatives). Αναφέρεται στη συντονισμένη μείωση της ζήτησης, στο ενδεχόμενο πλαφόν στις τιμές όσων παράγουν κάτω από την οριακή τιμή και βέβαια στην ανακατεύθυνση ευρωπαϊκών πόρων για την αντιμετώπιση όλων αυτών των ζητημάτων.

Ωστόσο, ενδεικτικό μιας συζήτησης που είναι ακόμη σε εξέλιξη –και της αντίστοιχης πολιτικής αμηχανίας– είναι το γεγονός ότι ακόμη είμαστε στην παράθεση ενός πλαισίου εναλλακτικών παρά στη διατύπωση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου