Ελληνική γλώσσα: εργαλείο κριτικής σκέψης και πολιτισμικής ταυτότητας

Η ακόλουθη ιστορία είναι πραγματική και εκτυλίσσεται στις αρχές της δεκαετίας του 90. Ένας νέος από την Ελλάδα γνωρίζει μια νέα από την Κολομβία. Και οι δύο ζουν και εργάζονται σε μεγάλη πόλη της Γερμανίας. Μετά από λίγο καιρό και αφού η σχέση τους έχει προχωρήσει, επισκέπτονται για λίγες ημέρες την Ελλάδα, όπου, μεταξύ των άλλων, έρχεται η στιγμή της γνωριμίας της νέας με την οικογένεια. «Και πως σε λένε κορίτσι μου;» ρωτάει με φιλικό τρόπο ο μπαμπάς. «Αλίσια» απαντάει η νέα. «Πως; Αλίσια; Και στ’ αγγλικά πως το λένε;» «Alice» ήταν η απάντηση της νέας. «Δηλαδή Αλίκη στα ελληνικά;» «Ναι» πετιέται κι απαντάει ο νέος.

Αφού το ζευγάρι πέρασε λίγες όμορφες ημέρες στην Ελλάδα κι οι γονείς χάρηκαν που γνώρισαν το κορίτσι του γιού, το οποίο το συμπάθησαν κιόλας, ήρθε η ώρα της επιστροφής στη Γερμανία. Μια ημέρα, καθώς περπατούσε ο νέος στην αγορά, έπεσε η ματιά του σε κάποιες κούπες του καφέ, στις οποίες ήταν αποτυπωμένα ονόματα με την ερμηνεία του ονόματος στα αγγλικά. Και ω του θαύματος σε μια από τις κούπες υπήρχε το όνομα Alice. Χωρίς δεύτερη σκέψη ο νέος αγόρασε την κούπα και αμέσως άρχισε να διαβάζει: Alice, the truthful… «Truthful;» αναρωτήθηκε. «Δηλαδή αληθινό;»… «Μπας και το Alice να προέρχεται από τη λέξη αλήθεια;»

Δεν τον άφησε σε ησυχία η σκέψη αυτή κι έτσι άρχισε να το ψάχνει αλλά επειδή εκείνη την εποχή δεν είχε εμφανιστεί ακόμα το Internet, χρειάστηκε λίγο χρόνο για ν’ ανακαλύψει, ότι το όνομα Alicia στα ισπανικά προέρχεται πραγματικά από την λέξη αλήθεια. Και αυτόματα του ήρθε στο μυαλό η σκηνή με τον πατέρα του και η «διαδρομή» του ονόματος από τα ισπανικά Alicia στ’ αγγλικά Alice και εν συνεχεία μέσω της «μετάφρασής» του στα ελληνικά, δηλαδή Αλίκη. «Πάει, χάσαμε τη μπάλα…» ήταν η επόμενη σκέψη του. Χρειάστηκε λίγο χρόνο για να θυμηθεί, κάπως αμυδρά στην αρχή, μία πρόταση, που είχε αναφέρει ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης και συγκεκριμένα «Η γλώσσα υπάρχει γιατί υπάρχει η σκέψη μας και με τη σκέψη μας πλησιάζουμε τον κόσμο μας.»

Πόσο θα μπορούσε να ταίριαζε στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτή η περιγραφή! Να έχεις στα «χέρια» σου την προέλευση του ονόματος στα ισπανικά (Alicia), έχοντας μάλιστα τη δυνατότητα να κατανοήσεις και να εξηγήσεις το νόημά του (α-λήθεια) και αντ’ αυτού να χρησιμοποιείς σαν «δεκανίκι» τ’ αγγλικά (Alice) και στο τέλος να καταλήγεις τελείως αλλού (Αλίκη). Και για «του λόγου το α-ληθές»: Από το στερητικό ἀ- και τη λέξη λήθη σχηματίστηκε το αρχ. ἀληθής (> ἀλήθεια). Λήθη: προέρχεται από θέμα τού ρήματος λανθάνω «μένω απαρατήρητος, κρυμμένος, διαφεύγω την προσοχή». Επομένως ήταν αρχικά «αυτός που δεν μπορεί να περάσει στη λήθη, να λησμονηθεί ή να αποκρυβεί», άρα «αυτός που δεν λανθάνει, δεν υποκρύπτεται, αλλά είναι εμφανής, απτός, πραγματικός, αληθινός».

Τελικά μάλλον είχε δίκαιο ο φιλόσοφος Αντισθένης: «Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις».

Με λίγα λόγια, η ελληνική γλώσσα με τη δομή της μάς προσφέρει τη δυνατότητα ν’ αντιληφθούμε τις έννοιες τής γλώσσας και ταυτόχρονα με ένα μεγάλο αριθμό παραγώγων και σύνθετων λέξεων, να τις εκφράσουμε ακριβολογώντας, άρα και να δομήσουμε αντίστοιχα τη σκέψη μας, κάτι το οποίο δεν υπάρχει, τουλάχιστον σε τέτοιο βαθμό, σε άλλες γλώσσες. Ένα μικρό παράδειγμα σε σύγκριση με τ’ αγγλικά: η λέξη φθινόπωρο, δηλαδή φθίνω (=λιγοστεύω) + ὀπώρα (=φρούτο). Στα αγγλικά απλώς autumn. Αξιοποιώντας παράλληλα τη δομημένη σκέψη μας σε άλλα γνωστικά αντικείμενα της εκπαίδευσης, π.χ. μαθηματικά, φυσική, ιστορία, έκθεση, πληροφορική κλπ., θα είμαστε σε θέση να «επενδύσουμε» αυτά τα εφόδια στους νέους και στις νέες μας, έτσι ώστε να είναι σε θέση να κατανοούν, όχι μόνο το «τι είναι» αυτό που φαίνεται, αλλά και το «πώς προήλθε» αυτό και κάποιες φορές ακόμα και το «γιατί» είναι έτσι όπως είναι.

Η στοχευμένη εκπαίδευση μπορεί να ξεκινήσει ήδη από το νηπιαγωγείο ή και νωρίτερα με παραδείγματα από την ελληνική μυθολογία, όπως π.χ. ο μύθος της Ευρώπης. Ταυτόχρονα με τη μαγεία της πλοκής του μύθου, που συναρπάζει τα παιδιά εξάπτοντας τη φαντασία τους, αγγίζοντας παράλληλα τον ψυχισμό τους και κεντρίζοντας την περιέργειά τους, θα οδηγούνται στη διερεύνηση και εν συνεχεία στην εξήγηση του ονόματος της όμορφης Ευρ-ώπης, η ομορφιά της οποίας πηγάζει και από τα όμορφά της μάτια, δηλ. εὐρεῖς ὦπας, για την ακρίβεια «μεγάλα μάτια» (ευρύς + ωψ, πληθ. ώπας). Από την ίδια ρίζα (οράω-ώ, δηλαδή βλέπω) προέρχεται μεταξύ των άλλων κι η όψη. Οψόμεθα λοιπόν!

Κατ’ αυτόν τον τρόπο τα παιδιά του Δημοτικού θα έχουν ήδη «εθιστεί» συναισθηματικά να αγαπούν τη γλώσσα τους και ταυτόχρονα θα έχουν εκπαιδευτεί να «προπονούν» με δομημένο τρόπο την έμφυτη περιέργειά τους, ψάχνοντας τις πληροφορίες και τα στοιχεία εκείνα, τα οποία θα τα οδηγούν στην επίλυση των αποριών τους. Αφορμής δοθείσης και αιτίας υπάρχουσας: ἀπορῶ: (στερητικό α + πόρος = διέξοδος, διέλευση, εκ του περάω = περνώ), βρίσκομαι σε αδιέξοδο και αδυναμία (εξ ου και η λέξη άπορος), αδυνατώ να καταλάβω και να εξηγήσω κάτι. Σταδιακά θα είναι σε θέση, πάντα με την υποστήριξη των δασκάλων τους, να επεκτείνουν την συγκεκριμένη μεθοδολογία διερεύνησης και στα υπόλοιπα γνωστικά αντικείμενα με αποτέλεσμα να μάθουν να σκέφτονται αναπτύσσοντας κριτική σκέψη, η οποία θα γίνει βίωμά τους και θα τους συνοδεύει σε όλη τους τη ζωή.

Μήπως τελικά με εργαλείο τη γλώσσα μας μπορούμε να «μπολιάσουμε» τα παιδιά μας με κριτική σκέψη, έτσι ώστε να είναι σε θέση να ψάχνουν με δομημένο τρόπο τις και στις πηγές των πληροφοριών, έτσι ώστε να εξάγουν τεκμηριωμένα συμπεράσματα και να περάσουν από την πληροφόρηση στη γνώση, βασικό ζητούμενο ιδιαίτερα στην εποχή της υπερπληθώρας των πληροφοριών; Μήπως με έναν δημιουργικό τρόπο εκμάθησης της γλώσσας μας αγγίζοντας και τις συναισθηματικές «χορδές» θα είναι σε θέση τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν την ίδια τους την πολιτισμική ταυτότητα, βασικότατο εφόδιο αυτογνωσίας, κατ’ επέκταση αυτοεκτίμησης, αλλά και προσανατολισμού στη ζωή τους;

Μήπως έχει φθάσει η ώρα ένας / μία υπουργός ν’ ανακαλύψει τον θησαυρό (ελληνική γλώσσα) που βρίσκεται θαμμένος στην αυλή του σπιτιού μας και να προχωρήσει μαζί με τους δασκάλους και όποιους άλλους θα χρειασθεί, στην αξιοποίησή του, έτσι ώστε να δικαιούται να αποκαλείται κυριολεκτικά Υπουργός Παιδείας και όχι να προΐσταται του Υπουργείου Εκπαίδευσης, που στην πραγματικότητα έχουμε μέχρι σήμερα;

Υ.Γ. 1: Όνομα Alicia και ετυμολογία στα ισπανικά, από Wikipedia: Proviene del griego antiguo Αλήθεια (alétheia), que significa “verdad”. Μετάφραση: Προέρχεται από τα αρχαία ελληνικά Αλήθεια (alétheia), που σημαίνει “αλήθεια”.
Υ.Γ. 2: Ο νέος και η νέα της ιστορίας, εν έτει 2022 κατά 30+ χρόνια λιγότερο νέοι, είναι παντρεμένοι και έχουν δύο κόρες.

Ο Γιάννης Γούσης είναι Σύμβουλος Επιχειρήσεων