Η αποτυχία της λογικής

«Σε αντίθεση με την οικονομική αποστέρηση, η οποία γίνεται αυτομάτως αντιληπτή από όσους τη βιώνουν, η πολιτισμική ένδεια συνεπάγεται την έλλειψη της συνείδησης της ένδειας αυτής»
ΝΙΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ «Αναγνώσεις, αναγνώστες και αναγνώστριες: Το βιβλίο και το κοινό του στην Ελλάδα» (κοινή έκδοση GUTENBERG/ΟΣΔΕΛ)

Κάθε χρόνο, τέτοια εποχή, επιμένω να αναρωτιέμαι με αθεράπευτη παιδική αφέλεια πώς και συμβαίνει οι τσαρλατάνοι αστρολόγοι (συγγνώμη για τον πλεονασμό) να κάνουν χρυσές δουλειές αντί να σχηματίζουν ατελείωτες ουρές απόγνωσης έξω από τα ταμεία ανεργίας. Προκειμένου να γίνει αντιληπτό το μέγεθος της απορίας μου, ας το εξετάσουμε υπό το πρίσμα της ακόλουθης αναλογίας: φανταστείτε ένα ανώτερο στέλεχος μιας επιχείρησης, να αναλαμβάνει κάθε χρόνο τη σύνταξη ενός «πλάνου» για το επόμενο έτος, κάθε χρόνο να αποτυγχάνει παταγωδώς στις προβλέψεις του και κάθε χρόνο να επιβραβεύεται με περαιτέρω αυξήσεις και προαγωγές.

Δεν ακούγεται εντελώς παλαβό; Εντούτοις, αυτό ακριβώς λαμβάνει χώρα κάθε χρόνο με τους εν λόγω αγύρτες και τις απολαβές τους. Εάν τουλάχιστον φρόντιζαν εγκαίρως να εξαφανίσουν οι ίδιοι τα έντυπα ή/και τα ηλεκτρονικά ίχνη από τις ετήσιες αποτυχίες τους, το μυστήριο θα είχε κάποια ευλογοφανή εξήγηση, όσο διάστημα όμως τα ίχνη παραμένουν στη θέση τους, σαν ξετσίπωτος χλευασμός στα μούτρα μας, το μυστήριο όλο και θα πυκνώνει.

Ο Τζόναθαν Σουίφτ (1667-1745) και ο Μαρκ Τουέιν (1835-1910) γεννήθηκαν σε διαφορετικές χώρες και με πάνω από ενάμιση αιώνα απόσταση – ωστόσο, είμαι σίγουρος πως αν τους δινόταν η ευκαιρία να συναντηθούν, θα ήταν και τα πρώτα φιλαράκια. Αλτρουιστές μασκαρεμένοι σε μισάνθρωπους, δύο από τις πιο αιχμηρές πένες που κόσμησαν την αγγλόφωνη λογοτεχνία, με γραπτά που αποτελούσαν φυσική προέκταση το ένα του άλλου, όμοια με συγκοινωνούντα δοχεία. «Η λογική ποτέ δεν θα κάνει έναν άνθρωπο να διορθώσει μια εσφαλμένη άποψη, την οποία σύμφωνα με τη λογική ποτέ δεν απέκτησε», έγραφε ο Τζόναθαν Σουίφτ και συμπλήρωνε ο Μαρκ Τουέιν τον σιαμαίο συλλογισμό: «Πολύ πιο εύκολα θα εξαπατήσεις έναν άνθρωπο παρά θα τον πείσεις ότι εξαπατήθηκε». Κάπου εδώ πρέπει να εδράζεται η λύση του μυστηρίου για την αλώβητη «αξιοπιστία» των απανταχού τσαρλατάνων: ένας συγκερασμός του δυσάρεστου συναισθήματος ή/και της άρνησής μας να αποδεχτούμε ότι κάποιοι εκμεταλλεύονται την ευπιστία μας (τουτέστιν, υπό μία έννοια, είμαστε κι εμείς συνυπεύθυνοι στην εξαπάτησή μας) με την άγνοια εκ μέρους μας βασικών μεθόδων ελέγχου κάθε απόπειρας να εξαπατηθούμε. Με άλλα λόγια; Στη νοερή «τροφική αλυσίδα» του πνεύματος δεν επιβιώνουν οι λύκοι χωρίς τα πρόβατα.

Πώς να αισθανθείς στέρηση για κάτι που αγνοείς ότι στερείσαι; Ο συλλογισμός του καθηγητή Κοινωνιολογίας στο ΕΚΠΑ Νίκου Παναγιωτόπουλου, που προέταξα στην αρχή του σημερινού κειμένου, μας βοηθάει να κατανοήσουμε την αδιανόητη, κατά τα λοιπά, αποτυχία της λογικής. Εάν δεν εκπαιδευτούμε, από την τρυφερή μας ηλικία ακόμη, να χρησιμοποιούμε τα εργαλεία της λογικής, δεν θα μπορέσουμε και να αξιολογήσουμε τη σημασία της για την ποιότητα της καθημερινότητάς μας, τη βελτίωση από την παρουσία της ή την επιδείνωση από την απουσία της. Θα αποδεχτούμε δύο μέτρα και δύο σταθμά: δίπλα σ’ εκείνους που δουλεύουν για εμάς, θα επιβραβεύουμε και όσους μας δουλεύουν. Αβουλοι εισπράκτορες συμφορών που ήταν «γραφτό» να μας συμβούν και μοιρολατρικά πρέπει να τις υπομένουμε, δίχως την παραμικρή δυνατότητα να τις επιβραδύνουμε, να τις αναστρέψουμε ή να τις αποτρέψουμε. Αθύρματα ενός πεπρωμένου που υποτίθεται ότι είναι ήδη γραμμένο στα άστρα, την ίδια στιγμή που τα πάντα γύρω μας ουρλιάζουν ότι τα άστρα μάς έχουν γραμμένους.