4η Βιομηχανική Επανάσταση: Είμαστε αρκετά ευέλικτοι;

Στην αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, η κινητήρια δύναμη ήταν ο ατμός. Τεράστιες ατμομηχανές, με τα καζάνια τους και τους στροφάλους τους, βρισκόταν στο κέντρο του εργοστασίου και από εκεί η ισχύς μοιραζόταν με άξονες, γρανάζια και τροχαλίες σε όλες τις μονάδες κατεργασίας, στους ορόφους. Όταν ήλθε η ηλεκτροκίνηση, ακόμη και στα ολοκαίνουργα εργοστάσια που χτίστηκαν, οι μάνατζερ και οι μηχανικοί απλώς αντικατέστησαν τις ατμομηχανές με τεράστια ηλεκτρικά μοτέρ. Κατά τ΄ άλλα το εργοστάσιο δούλευε όπως και προηγουμένως: με άξονες, γρανάζια και τροχαλίες. Η παραγωγικότητα παρέμεινε κολλημένη εκεί πού ήταν και με τον ατμό. Σταδιακά έγινε κατανοητό ότι η ηλεκτροκίνηση επέτρεπε μικρότερα ηλεκτρικά μοτέρ, που τοποθετούνταν πιο κοντά στο σημείο όπου χρειαζόταν η ισχύς, και το σύστημα παραγωγής άρχισε να γίνεται πιο κατανεμημένο. Τα εργοστάσια έχασαν τους ορόφους τους και έγιναν ένα ενιαίο ισόγειο κτίσμα με τα στάδια της κατεργασίας να ακολουθούν την φυσική τους ροή. Η παραγωγικότητα τριπλασιάστηκε. Αλλά έπρεπε να περάσει πολύς χρόνος γι΄ αυτό: Για να αλλάξουν ριζικά τα πράγματα έπρεπε πρώτα να συνταξιοδοτηθούν οι παλιοί μάνατζερ που είχαν ξεκινήσει την καριέρα τους με τον ατμό. Για αυτή την αλλαγή -όπως δείχνουν τα αρχεία των σχεδίων των εργοστασίων- χρειάστηκαν 30 ολόκληρα χρόνια.

Αυτή την στιγμή βρισκόμαστε στην καρδιά της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Σήμερα τα 30 χρόνια είναι ένας αδιανόητα μακρόσυρτο διάστημα. Οι χθεσινές αντιλήψεις, σαν τις χθεσινές εφημερίδες στο τραγούδι των Μπιτλς, πέφτουν στα αζήτητα. Ο κόσμος μας εξελίσσεται με πρωτόγνωρες ταχύτητες, ιδιαίτερα στην υψηλή τεχνολογία και στην καινοτομία. Οι επιχειρήσεις γεννιούνται και πεθαίνουν με μεγάλη ταχύτητα, και αυτές που επιβιώνουν μεγεθύνονται σε αφύσικα σύντομο -έως χθες- χρόνο. Για να είναι επιτυχημένες, οι επιχειρήσεις τεχνολογίας έχουν εγκαθιδρύσει έναν νέο εργασιακό ήθος και νέους τρόπους εργασίας. Σε αυτό το περιβάλλον, η κουλτούρα αμοιβαίας εμπιστοσύνης εργαζομένων – επιχείρησης που έχουν αναπτύξει είναι ίσως ο πιο κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας. Η νέα επιχείρηση θυμίζει περισσότερο ομάδα σκυταλοδρομίας που προετοιμάζεται για τους Ολυμπιακούς αγώνες και λιγότερο μοναχούς που κοιμούνται μακάριοι —και «το μοναστήρι ναν’ καλά». Όλοι είναι συμμέτοχοι στην επιτυχία. Και αυτή η αντίληψη και στάση δεν παραμένει στεγανά στις εταιρείες τεχνολογίας. Διαχέεται, και μάλιστα γρήγορα, στην υπόλοιπη οικονομία και μετασχηματίζει όλες τις επιχειρήσεις.

Όπως, φαντάζομαι, έχει γίνει φανερό, μία σημερινή επιχείρηση δεν μπορεί να επιβιώσει με τους κανόνες του χθες. Και αυτό ισχύει και για τον κρατικό μηχανισμό και τον ρυθμιστικό και ελεγκτικό του ρόλο. Η ευελιξία και η προσαρμοστικότητά του δεν πρέπει να εκληφθεί ως σημάδι αδυναμίας. Τουναντίον, η σύμπηξη μίας ισχυρής συμμαχίας με την επιχειρηματικότητα για την βελτίωση της ευημερίας των πολιτών και της ανταγωνιστικότητας της χώρας είναι όρος sine qua non στο σημερινό παγκόσμιο γίγνεσθαι.

Σε αυτό το πλαίσιο εισήχθη και εφαρμόζεται στην χώρα μας η Ψηφιακή Κάρτα Εργασίας. Καταγράφει κεντρικά, και οnline, τα ωράρια των εργαζομένων —«τα χτυπήματα της κάρτας» για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του παρελθόντος. Είναι ένα μέτρο που αναμφίβολα θα πατάξει την μεγάλη παραβατικότητα εκεί που υπάρχει, όπως για παράδειγμα στην εστίαση. Αλλά το «χτυπάω κάρτα» στην εποχή της υβριδικής εργασίας είναι ένας αναχρονισμός που μάλιστα χρησιμοποιείται στη γλώσσα μας ως έκφραση ρουτίνας και έλλειψης πρωτοβουλίας. Οι νέες, νεοφυείς αλλά και μεγαλύτερες σύγχρονες επιχειρήσεις αισθάνονται ότι αυτός είναι ένας ασφυκτικός περιορισμός. Όχι γιατί τις εμποδίζει να «εκμεταλλευτούν» τους εργαζόμενούς τους, αλλά γιατί απειλεί την επιβίωσή τους και βάζει εμπόδια στο μεγάλωμά τους. Οι διεθνείς εταιρείες με τις οποίες ανταγωνίζονται προσφέρουν υψηλότερους μισθούς από όσο αντέχει η οικονομία μας και -παράλληλα- μεγάλη ευελιξία. Για να διατηρήσουν το ταλέντο, προκειμένου αυτό να μην αιμορραγήσει και χαθεί, οι επιχειρήσεις μας πρέπει να προσφέρουν αντίστοιχη και μεγαλύτερη ευελιξία, ένα μη μισθολογικό όφελος δηλαδή. Η Κάρτα Εργασίας κάνει κάτι τέτοιο αδύνατο. Όσοι δε χρησιμοποιούν αυτό το μοντέλο και υποχρεωθούν να εφαρμόσουν τυπολατρικά την Κάρτα θα χάσουν εργαζόμενους με πολύτιμα ταλέντα και απλά δεν θα είναι ανταγωνιστικές. Αυτός ο πνιγηρός περιορισμός, μάλιστα, δεν αφορά μόνο αυτές. Η βιομηχανία και η μεταποίηση, με γραμμές παραγωγής που χρειάζονται ευελιξία «just in time», δεν μπορούν να ακολουθήσουν μία σιδερόφρακτη διαδικασία, χωρίς να αυξηθεί σημαντικά το κόστος τους ή να παγιδευθούν σε παραβάσεις —που είναι «στα χαρτιά» μεν, επισύρουν πρόστιμα δε.

Αναντίρρητα η εργασία πρέπει να αποτυπώνεται και να ελέγχεται, και οι πραγματικές παραβάσεις πρέπει να τιμωρούνται ως αρμόζει. Επειδή όμως η χώρα κάνει τα μέγιστα για να ενθαρρύνει αφενός νέες επιχειρήσεις να έρθουν στην Ελλάδα και αφετέρου να διευκολύνει την εγχώρια επιχειρηματικότητα να παραμείνει ζωντανή απέναντι στον διεθνή ανταγωνισμό, θα πρέπει να πείσουμε με πρακτικές κινήσεις -εδώ και τώρα- ότι η οικονομία μας δεν είναι πλέον ατμοκίνητη. Στην περίπτωση της Ψηφιακής Κάρτας ποιες μπορεί να είναι αυτές οι πρακτικές κινήσεις, που θα αναδείξουν τα πλεονεκτήματά της και θα απαλείψουν τα μειονεκτήματα; Το θέμα είναι διαδικαστικά και τεχνικά πολύπλοκο, με μεγάλες ιδιαιτερότητες σε κάθε κλάδο, και δεν λύνεται μήτε με εκατέρωθεν ανακοινώσεις, μήτε με μονομερείς ενέργειες. Απαιτείται στενή συνεργασία μεταξύ του Υπουργείου, του υλοποιητή της εφαρμογής, και της επιχειρηματικής κοινότητας γιατί τα προβλήματα που απασχολούν τις επιχειρήσεις είναι πολλά και η συζήτηση (άτυπη διαβούλευση θα μπορούσαμε να πούμε) είναι αναγκαίο να συνεχιστεί και να ενταθεί. Στην περίπτωση της Ψηφιακής Κάρτας, δυο ενθαρρυντικά στοιχεία δείχνουν ότι η σημασία της ευελιξίας και της γρήγορης προσαρμογής έχει κατανοηθεί: πρώτον, η δέσμευση του Υπουργού Εργασίας κ. Κωστή Χατζηδάκη στο πρόσφατο Γενικό Συμβούλιο του ΣΕΒ για σύσταση μικτής ομάδας εργασίας, με συμμετοχή της επιχειρηματικής κοινότητας, που θα επιλύσει τα παραμένοντα και ανακύπτοντα προβλήματα• και δεύτερο, ότι το Υπουργείο Εργασίας ανταποκρίνεται, ακούει τα προβλήματα, συνειδητοποιεί την σημασία τους και δρομολογεί την επίλυσή τους.

Ωστόσο, απαιτείται ευρύτερα μία πιο σύγχρονη θεώρηση από την Πολιτεία για το επιχειρείν. Ο όρος «ευελιξία» έχει λοιδορηθεί και έχει φορτωθεί με αρνητικά χαρακτηριστικά. Όπως όμως έχει αναλυθεί παραπάνω, η ευελιξία είναι ο συστατικός όρος του σύγχρονου επιχειρείν και πρόκειται για μία κλασική περίπτωση win-win —τόσο για τις επιχειρήσεις όσο για τους εργαζομένους. Μια άκαμπτη, μονολιθική στάση είναι lose-lose, δηλαδή, σε απλά ελληνικά, δεν συμφέρει κανέναν.

* Ο Γιώργος Ναθαναήλ είναι Σύμβουλος του Τομέα Απασχόλησης και Αγοράς Εργασίας του ΣΕΒ