Κοινωνιολογία του Κινδύνου

Κάθε ύπαρξη είναι μια μόνιμη ανάληψη κινδύνου, μια αντανάκλαση των σωματικών και ψυχολογικών μας αδυναμιών. Αλλά οι τεχνολογικές μας κοινωνίες φαίνεται να προκαλούν νέα είδη κινδύνων και αυξανόμενες ανησυχίες μεταξύ των ανθρώπων.

Από αυτή την παρατήρηση γεννήθηκε, τη δεκαετία του 1980, μια κοινωνιολογία του κινδύνου που εξερευνά αυτούς τους τομείς της περιορισμένης εμπιστοσύνης και της ευθραυστότητας. Μια άλλη προσέγγιση έχει έρθει να την εμπλουτίσει εστιάζοντας σε ατομικές συμπεριφορές κινδύνου και τη σημασία τους. Το άρθρο αυτό στηρίζεται κατά ένα μεγάλο μέρος στο βιβλίο του David Le Breton, Sociologie du Risque, ed. PUF, Que sais-je?, 2017.

Έννοιες κινδύνου

Οι έννοιες του κινδύνου είναι αναρίθμητες σήμερα, ειδικά από τη στιγμή που οι κοινωνίες μας τον κάνουν πλέον ένα είδος απευκταίο σε συνθήκες που πολλαπλασιάζονται επ’ άπειρον, σωστά ή άδικα. Όλες οι κοινωνικές δραστηριότητες επηρεάζονται σήμερα από μια σχετική απώλεια εμπιστοσύνης: τεχνολογίες, έρευνα, τρόφιμα, υγεία, σεξουαλικότητα, αναψυχή, μεταφορές, κλπ. Για τις σύγχρονες κοινωνίες, ο κίνδυνος είναι μια ύπουλη απειλή ικανή να κλονίσει όλες τις βεβαιότητες στις οποίες βασίζεται η καθημερινή ζωή. Τίποτα δεν φαίνεται πλέον σίγουρο, ακόμη και σε επίπεδο συναισθηματικής, οικογενειακής ή επαγγελματικής ζωής. Περιβαλλοντική υποβάθμιση, ατυχήματα πυρηνικών σταθμών (Tchernobyl, Fukushima) και πολύ πρόσφατα ο κορωνοϊός.

Η σχέση με τον κίνδυνο καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την εμφάνιση μιας νέας ευαισθησίας στην ευθραυστότητα των τεχνολογικών μηχανισμών και μιας σειράς πρόσφατων γεγονότων που έχουν φέρει ρήξη με την παλιά εμπιστοσύνη των κοινωνιών μας με την επιστήμη και την τεχνολογία. Οι απρόβλεπτες και συχνά μη αναστρέψιμες συνέπειες επηρεάζουν το περιβάλλον, την υγεία, τη γεύση για ζωή, που τονίζουν περαιτέρω τη δημογραφική έκρηξη του πλανήτη, την αστικοποίηση περιοχών σε βάρος των αγροτικών περιοχών και τον υπερπληθυσμό των πόλεων κοντά στο μισό παγκόσμιο πληθυσμό. Πιο συγκεκριμένα, έχουμε: μείωση της βιοποικιλότητας, αυξανόμενη λειψυδρία, αποδασοποίηση, ερημοποίηση, εξάντληση και καταστροφή του εδάφους λόγω της εντατικής γεωργίας και της εγκατάστασης βαρέων βιομηχανιών, ατμοσφαιρική ρύπανση, υπερθέρμανση του πλανήτη, τήξη των παγετώνων και άνοδος της στάθμης της θάλασσας.

Κοινωνική διάσταση

Σήμερα οι κοινωνικές επιστήμες έχουν επενδύσει ιδιαίτερα στο ζήτημα του κινδύνου: μελέτη των συνεπειών των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στο περιβάλλον, την εξάντληση των φυσικών πόρων, την εξαφάνιση πολλών ειδών, κατολισθήσεις, καταιγίδες, πυρκαγιές. Μελέτη των κινδύνων που συνδέονται με τη χρήση δυνητικά επικίνδυνων βιομηχανιών (πρόβλημα απορριμμάτων, κλοπή πυρηνικών υλικών, κ.α.). Μελέτη των κινδύνων που συνδέονται με τη δημόσια υγεία (κίνδυνος από τροχαία ατυχήματα, τρόπος ζωής, διατροφικές συνήθειες, κλπ.). Μελέτη των οικονομικών και χρηματοοικονομικών κρίσεων και των κοινωνικών συνεπειών που δημιουργούν (ανεργία, χαμηλά εισοδήματα, κλπ.).

Οι κοινωνικές επιστήμες επικεντρώνονται στον εντοπισμό των πολιτικών και κοινωνικών προκλήσεων του κινδύνου, σε σημεία κοινωνικής ευπάθειας, στην τρομοκρατία και εργάζονται για να αναλύσουν τις συμπεριφορές ή τις αναπαραστάσεις των παραγόντων, να συζητήσουν  συστήματα προφύλαξης, πρόληψης, πληροφόρησης για την καλύτερη κατανόηση των πηγών της τρομοκρατίας, κ.λπ.

Για τις σύγχρονες ευαισθησίες, ο κίνδυνος είναι ένα σταυροδρόμι όπου διασταυρώνονται οι ανησυχίες, μη αφήνοντας κανέναν αδιάφορο καθώς είναι εγγενείς στη ζωή των κοινωνιών μας.

Η έρευνα σχετικά με την κοινωνική αντίληψη του κινδύνου δείχνει ότι το συναίσθημα είναι κοινό να ζεις σήμερα σε έναν πιο επικίνδυνο κόσμο από ότι στο παρελθόν (κοινωνίες του ρίσκου).

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός

Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών

Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων

Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ

Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece