Πώς ο Ντονατέλο διαμόρφωσε την Αναγέννηση

Κανένα αναγεννησιακό άγαλμα δεν είναι διασημότερο από τον Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, φιλοτεχνημένο στις αρχές του 16ου αιώνα. Ωστόσο, το ύψους πέντε μέτρων γυμνό οφείλει πολλά σε ένα πολύ μικρότερο, χάλκινο γλυπτό που δημιούργησε ο Donato di Niccolo di Betto Bardi, ή Ντονατέλο, περίπου μισό αιώνα νωρίτερα. Αυτός ο Δαβίδ, σαγηνευτική μορφή με αισθησιακό, κυρτό σώμα, στέκεται πάνω στο κομμένο κεφάλι του Γολιάθ. Το ένα χέρι κρατάει την λαβή ξίφους και το άλλο σακούλι πέτρες. Ήταν το πρώτο αυτόνομο ανδρικό γυμνό από τους αρχαίους χρόνους.

Ένα γύψινο εκμαγείο του Δαβίδ του Ντονατέλο, κατασκευασμένο το 1885, είναι μία από τις περίπου 130 προτομές, ανάγλυφα, γλυπτά, σχέδια και πίνακες που εκτίθενται στο Victoria and Albert Museum (V&A) στο Λονδίνο, την πρώτη μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στον Ντονατέλο, στη Βρετανία.  Έξι αιώνες μετά τη πραγματοποίηση του έργου του, ο Φλωρεντινός καλλιτέχνης βιώνει κάτι σαν αναγέννηση. Ήταν το θέμα εκτενούς έκθεσης στο Fondazione Palazzo Strozzi and Bargello Museum στη Φλωρεντία πέρυσι, η οποία σηματοδότησε την πρώτη φορά που τέσσερα από τα πολύτιμα μπρούντζινα του μεταφέρθηκαν από το εκκλησιαστικό τους περιβάλλον. Τα Κρατικά Μουσεία του Βερολίνου παρουσίασαν πρόσφατα έργα του. Μαζί, αυτές οι σχετικές, αλλά ξεχωριστές, εκθέσεις αποτελούν υπέροχο φόρο τιμής σε έναν από τους σημαντικότερους γλύπτες στη ιστορία της δυτικής τέχνης.

Ο Ντονατέλο γεννήθηκε σε οικογένεια ραφτών το 1386. Ως έφηβος, σύμφωνα με έγγραφα, εκπαιδεύτηκε ως χρυσοχόος, όπως πολλοί καλλιτέχνες της εποχής. Οι τεχνικές που έμαθε—χύτευση ομοιωμάτων με τη μέθοδο του χαμένου κεριού, χύτευση αντικειμένων σε πολύτιμα μέταλλα και διάκοσμος— ήταν πολύτιμες κατά τη διάρκεια του 1400 ή Quattrocento (15^ος Αιώνας). Τα εργαστήρια ήταν γεμάτα από τεχνίτες που εργάζονταν σε διακοσμήσεις για τον μνημειώδη καθεδρικό ναό της Φλωρεντίας, στο αποκορύφωμα των δημιουργικών φιλοδοξιών της πόλης. Οι δεξιότητες του Ντονατέλο τράβηξαν την προσοχή του Λορέντζο Γκιμπέρτι, ενός δάσκαλου της πρώιμης Αναγέννησης, ο οποίος τον χρησιμοποίησε για να δουλέψει στα 28 ορειχάλκινα ανάγλυφα που θα κοσμούσαν τη βόρεια είσοδο του Βαπτιστηρίου. Ο Γκιμπέρτι πλήρωσε αδρά τον βοηθό του, πρώιμη ένδειξη του ταλέντου του.

Κατά την πρώιμη Αναγέννηση, οι καλλιτέχνες ανανέωσαν τις ιδέες των αρχαίων. Ο Ντονατέλο ώθησε αυτή την αναβίωση, δανειζόμενος από τις κλασικές μορφές πολύ πριν φιλοτεχνήσει τον διφορούμενο Ντέιβιντ σε μπρούτζο. Πάρτε την κομψή νεολαία που χάραξε σε μάρμαρο γύρω στο 1409, έναν άλλο Δαβίδ. Ο μανδύας του κρέμεται προκλητικά ανοιχτός, οι λεπτές πτυχές τραβούν το βλέμμα του θεατή προς τον όχι και τόσο κρυμμένο μηρό του. Τα φύλλα αμάραντου -ίσως αναφορά στον κυνηγό της ελληνικής μυθολογίας που μεταμορφώθηκε σε άνθος – κοσμούν τις μπούκλες του νικητή. Κάτω από τα πόδια του, ο δασύτριχος Γολιάθ, αν και αποκεφαλισμένος, με πέτρα σφηνωμένη στο μέτωπό, φαίνεται να κοιμάται ήσυχος. Αυτός ο χαριτωμένος ήρωας θα μπορούσε να κάνει παρέα με τις θεότητες στον Όλυμπο, αντί να σκοτώνει Φιλισταίους γίγαντες. Ο Ντονατέλο χρησιμοποίησε επίσης τον πηλό. Λίγοι Ευρωπαίοι καλλιτέχνες είχαν μπει στον κόπο να ψήσουν πηλό μετά τους Ρωμαίους.

Είχε την εξαιρετική ικανότητα να δίνει ζωή στα θέματά του, είτε από μάρμαρο, ξύλο και ακόμη και μπρούτζο – το πιο τεχνικά δύσκολο στην κατεργασία υλικό. Οι θεατές μπορεί να γελάσουν μαζί με τα χαμογελαστά Spiritelli του, τα μυθικά ξωτικά που χορεύουν στον εξωτερικό άμβωνα του καθεδρικού ναού στο Πράτο. Οι μητέρες, ειδικότερα, μπορεί να αισθάνονται πόνο όταν έρθουν αντιμέτωπες την «Παναγία και το Παιδί (Pazzi Madonna)», μια στιγμή βαθιάς οικειότητας που απαθανάτισε ο Ντονατέλο γύρω στο 1425 με ρηχές τομές σε κατάλευκο μάρμαρο. Ο Ντονατέλο «αναδεικνύει τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος και αυτό ξεπερνά τον χρόνο», λέει η Πέτα Μοτούρε, η κύρια επιμελήτρια της έκθεσης στο Λονδίνο. Το ανάγλυφο είναι επίσης πασίγνωστο παράδειγμα της τεχνικής rilievo schiacciato (χαμηλό ανάγλυφο) στο οποίο ο Ντονατέλο πρωτοστάτησε. Αλλά ήταν κάτι πολύ περισσότερο από θεματικός καινοτόμος. Ήταν επίσης ευφάνταστος, και για το σύγχρονο κοινό, αυτό μπορεί να προκαλεί διάφορες εικασίες.

Από τις πιο αινιγματικές δημιουργίες του είναι το Attis-Amorino, ένα χάλκινο χερουβείμ (στη φωτογραφία, πάνω δεξιά) παγιδευμένο σε κάποιο είδος έκστασης—πιθανώς προκαλούμενο από οπιοειδή, αν κρίνουμε από τους σπόρους παπαρούνας στη ζώνη του. Ποιο είναι αυτό το μυθολογικό πλάσμα με την ουρά, αναρωτιέται ο θεατής; Και γιατί η βράκα του χάσκει ανοιχτή αφήνοντας στη θέα τα γεννητικά του όργανα; Όλα αυτά είναι που κάνουν το έργο του Ντονατέλο τόσο συναρπαστικό, υποστηρίζει η κ. Μοτούρε. Μπορείτε να αποκρυπτογραφήσετε κάποια «μηνύματα που θα ήταν κατανοητά εκείνη τη εποχή…και κάποια που απλά δεν μπορούμε να τα καταλάβουμε», λέει.

Όταν ο Ντονατέλο πέθανε το 1466, οι μαικήνες του, οι ισχυροί Μέντιτσι που κυβέρνησαν τη Φλωρεντία, τον έθαψαν κοντά στον Cosimo de’ Medici στην κρύπτη της εκκλησίας San Lorenzo. Ήταν φοβερή άνοδος για κάποιον από την εργατική γειτονιά Oltrarno. Αλλά το καλλιτεχνικό του πνεύμα επέζησε στο Cinquecento (1500) όταν οι οπαδοί του – συμπεριλαμβανομένου του Μιχαήλ Άγγελου – άντλησαν τη χρήση της προοπτικής, των συναισθημάτων και των κλασικών μορφών από τον προπάτορά τους στα δικά τους συναρπαστικά έργα τέχνης. Η Αναγέννηση είναι συνώ νυμη με τρία μεγάλα ονόματα, λέει η επιμελήτρια, αναφερόμενη στον Ραφαήλ, τον Λεονάρντο ντα Βίντσι και τον ζωγράφο της Καπέλα Σιξτίνα. Αυτή η έκθεση θέτει το πειστικό επιχείρημα ο Ντονατέλο να είναι ο τέταρτος.