Κοινωνιολογία του Χρήματος

Το χρήμα είναι παρόν σε όλους τους τομείς της σύγχρονης ζωής. Προϋποθέτει την πρόσβαση στα πιο ουσιαστικά υλικά αγαθά και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τις κοινωνικές ιεραρχίες. Η κρίση των ενυπόθηκων δανείων του 2008 και η μαζική συσσώρευση χρήματος από αυτούς, που τώρα αποκαλούνται «υπερπλούσιοι», άλλαξαν πρόσφατα την άποψή μας για το χρήμα.

Κοινωνιολογία του Κινδύνου

Πώς το χρήμα έγινε πηγή αποξένωσης και απελευθέρωσης; Γιατί είναι αντικείμενο επαναλαμβανόμενων ηθικών καταδίκων; Διαφέρουν οι συμπεριφορές απέναντι στα χρήματα ανάλογα με τις κοινωνικές ομάδες; Ανάλογα με το φύλο; Ποιες είναι οι συνέπειες της αποϋλοποίησής του;

Το άρθρο αυτό στηρίζεται κατά ένα μεγάλο μέρος στο βιβλίο των Damien de Blic και Jeanne Lazarus, Sociologie de l’ argent, ed. La Decouverte, 2021.

Χρήμα και Μοντέρνες Κοινωνίες

Σε όλο τον κόσμο, το χρήμα είναι περισσότερο από ποτέ αντικείμενο συλλογικής αμφισβήτησης και αιτημάτων: κλονισμένη αγοραστική δύναμη, αύξηση του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, αποσταθεροποίηση των οικονομιών από τη χρηματοοικονομική έκρηξη των οικονομικών ανισοτήτων. Όλα τα παραπάνω αποτελούν την καρδιά των σύγχρονων πολιτικών συζητήσεων.

Ο όρος κοινωνιολογία επινοήθηκε το 1780 από τον Emmanuel Joseph Sieyes, από το πρόθεμα «socio» της λατινικής λέξης socius,  που σημαίνει «σύντροφος, συνεργάτης» και το επίθεμα «λογία» του αρχαίου ελληνικού όρου λόγος, που σημαίνει ομιλία. Είναι λοιπόν ετυμολογικά η επιστήμη των σχέσεων.

Οι κοινωνιολόγοι αναρωτήθηκαν, εάν η αυξημένη παρουσία του χρήματος στις κοινωνικές ανταλλαγές, τις μεταμορφώνει. Ωστόσο, τις δύο τελευταίες δεκαετίες αναβίωσε η κοινωνιολογία του χρήματος για δύο βασικούς λόγους: πρώτον, ένα νέο ενδιαφέρον για τη θέση της χρηματοοικονομικής στην κοινωνική ζωή, μέσα από το θέμα της χρηματοοικονομικοποίησης των οικονομιών και της καθημερινής ζωής. Δεύτερον, μια επαναξιολόγηση του ρόλου του χρήματος στην κοινωνική δομή.

Το να ρίξουμε μια κοινωνιολογική ματιά στο χρήμα σημαίνει επίσης ότι του δίνουμε έναν πολύ διαφορετικό ορισμό από αυτόν του «διευκολυντή συναλλαγών». Πάντα επιφορτισμένο με «αξίες», πάντα «αγκυροβολημένο» σε μια κοινότητα, εξαρτώμενο πάντα από την ύπαρξη μιας κυρίαρχης εξουσίας, το χρήμα ξεπερνά κατά πολύ τις οικονομικές λειτουργίες, που του αποδίδονται. Επειδή επενδύεται συνεχώς από συναισθήματα, πεποιθήσεις, συγκρούσεις, ηθικά πρότυπα, το χρήμα είναι «ουσιαστικά ένα κοινωνικό γεγονός».

Το χρήμα μπορεί να κυκλοφορήσει μόνο εάν υποστηρίζεται από μια πολύπλοκη κοινωνική οργάνωση, αφού προσελκύει την εμπιστοσύνη όσων το χρησιμοποιούν και εξαρτάται από μια πολιτική αρχή ικανή να εγγυηθεί τη χρήση του.

Επιβεβαιώνοντας την υπεροχή του κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα του χρήματος έναντι της οικονομικής του λειτουργίας και στο βαθμό, που αποδεικνύεται σήμερα η καθολικότητα του νομισματικού χαρακτήρα, διατηρεί κάποια συνάφεια η διάκριση μεταξύ του σύγχρονου χρήματος και του «προμοντέρνου» χρήματος;

Μένει να κατανοήσουμε την ιδιαιτερότητα του χρήματος στις σύγχρονες κοινωνίες, αλλά και τις συνέπειές του: η νομισματοποίηση της καθημερινής ζωής ουσιαστικά συνιστά αποξένωση ή προσφέρει ευκαιρίες χειραφέτησης στο σύγχρονο άτομο; Θα πρέπει επίσης να αναλύσουμε τις συγκεκριμένες πολιτικές του χρήματος σε έναν χρηματοοικονομικοποιημένο κόσμο. Το χρήμα έχει τη μορφή πιστώσεων, καταθέσεων, επενδύσεων, τραπεζικών λογαριασμών, μεταφοράς μέσω διαδικτύου ή τηλεφώνου, κ.λ.π. (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, εισαγωγή στη χρηματοοικονομική, Εκδ. Κλειδάριθμος, 2020). Τέλος, ως ένας κοινωνικός δείκτης πρωταρχικής σημασίας, το χρήμα αρκεί για να οριοθετήσει τα όρια μεταξύ των κοινωνικών ομάδων;

Συμπερασματικά, η κοινωνιολογία του χρήματος έρχεται σε ρήξη με δύο τάσεις του δυτικού κόσμου σχετικά με αυτό το θέμα. (1) αφενός η ηθική του καταδίκη, που εγγράφεται στις θρησκευτικές και φιλοσοφικές παραδόσεις, που επανεπενδύονται στη σύγχρονη εποχή από την κοινωνική κριτική, η οποία κατηγορεί το χρήμα ότι καταστρέφει τις αξίες και ενθαρρύνει τον ατομικισμό και την ιδιοτέλεια. Από την άλλη η ωφελιμιστική του ουδετεροποίηση, που πραγματοποιήθηκε από την κλασική οικονομία, η οποία περιγράφει το χρήμα ως εργαλείο για την απλούστευση των ανταλλαγών και καυχιέται για την αναζήτηση νομισματικού κέρδους, εγγύηση της κοινωνικής αρμονίας (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Βιώσιμη ανάπτυξη, διαχείριση κινδύνων – κρίσεων και ψηφιακές τεχνολογίες, Εκδ. Αλέξανδρος ΙΚΕ, 2020).

Αυτές οι περιγραφές έχουν κοινό χαρακτηριστικό να παρουσιάζουν το χρήμα ως εξωτερικό φαινόμενο από τις κοινωνικές σχέσεις, στις οποίες θα είχε επιζήμια ή ευεργετικά αποτελέσματα.

Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός

Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών

Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων

Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ

Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

CIHEAM – International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, France, Greece