Το ανοδικό σπιράλ κερδών-τιμών

Με την επανεμφάνιση του πληθωρισμού, οι κεντρικές τράπεζες εκφράζουν τις ανησυχίες τους για μια ενδεχόμενη επανάληψη του ανοδικού σπιράλ μισθών-τιμών των πετρελαϊκών κρίσεων της δεκαετίας του ‘70. 

Όμως η εμπειρία εκείνη ήταν διαφορετική από τη σημερινή. Τότε, στον απόηχο της απότομης και μεγάλης αύξησης του κόστους της ενέργειας, τα εργατικά συνδικάτα (κάποιες χρονιές, σε κάποιες χώρες) πέτυχαν να αποσπάσουν αυξήσεις πάνω από τον πληθωρισμό. Αυτό είχε αλυσιδωτές συνέπειες: όσες επιχειρήσεις δρούσαν σε λιγότερο ανταγωνιστικό περιβάλλον μετέφεραν το κόστος στους καταναλωτές, ενώ όσες επιχειρήσεις δεν μπόρεσαν να αυξήσουν επαρκώς τις τιμές τους υπέστησαν μείωση του ποσοστού κέρδους. 

Σήμερα, τα εργατικά συνδικάτα είναι πολύ πιο αδύναμα από ό,τι πριν 45 ή 50 χρόνια. Έτσι, σχεδόν παντού στην Ευρώπη οι αυξήσεις είναι κάτω από τον πληθωρισμό, με αποτέλεσμα οι πραγματικοί μισθοί να πέφτουν (βλ. προηγούμενο InFocus).  Εάν συνεχιστεί αυτή η τάση, το ανοδικό σπιράλ μισθών-τιμών θα αποδειχθεί «ο σκύλος που δεν γαύγισε». 

Ενώ σχεδόν παντού οι πραγματικοί μισθοί υποχωρούν, στα περισσότερα κράτη μέλη (και στην ΕΕ ως σύνολο) τα κέρδη αυξάνονται ταχύτερα από τον πληθωρισμό. Όπως δείχνει το διάγραμμα, το 2022 το συνολικό ακαθάριστο λειτουργικό πλεόνασμα των επιχειρήσεων αυξήθηκε στην ΕΕ κατά 9,6% έναντι του 2021, ενώ ο εναρμονισμένος δείκτης τιμών καταναλωτή κατά 9,2%. 

Σε 10 χώρες, τα κέρδη αυξήθηκαν λιγότερο από τον πληθωρισμό. Σε αυτές συγκαταλέγονται μεγάλες οικονομίες της δυτικής Ευρώπης (όπως η Γερμανία, η Γαλλία, και η Ιταλία), μικρές δυναμικές οικονομίες της δυτικής Ευρώπης (όπως η Σουηδία, η Φινλανδία, η Ολλανδία, και η Αυστρία), καθώς επίσης και κάποιες χώρες της ανατολικής Ευρώπης (όπως η Σλοβακία, η Ουγγαρία, και η Εσθονία). 

Στις υπόλοιπα 17 κράτη μέλη συνέβη το αντίθετο. Στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, στις άλλες χώρες της ανατολικής Ευρώπης (όπως η Πολωνία και η Τσεχία), καθώς και στη Δανία, στο Βέλγιο, και στην Ιρλανδία, τα κέρδη αυξήθηκαν πάνω από τον πληθωρισμό. Στη χώρα μας το συνολικό ακαθάριστο λειτουργικό πλεόνασμα των επιχειρήσεων αυξήθηκε το 2022 κατά 16,2% έναντι του 2021, ενώ ο εναρμονισμένος δείκτης τιμών καταναλωτή κατά 9,3%. 

Η εξέλιξη αυτή δεν έχει περάσει απαρατήρητη. Όπως επισήμανε την προηγούμενη εβδομάδα ο Fabio Panetta, μέλος του διοικητικού συμβούλιου της ΕΚΤ, το τέταρτο τρίμηνο του 2022 η αύξηση των κερδών συνέβαλε στην άνοδο του πληθωρισμού περισσότερο από ό,τι η αύξηση των μισθών. Μάλιστα, σε ορισμένους κλάδους οι τιμές λιανικής ανεβαίνουν παρότι οι τιμές χονδρικής έχουν πλέον υποχωρήσει. Αυτό υποδηλώνει ότι οι εν λόγω επιχειρήσεις εκμεταλλεύονται την ασάφεια που δημιουργεί ο υψηλός πληθωρισμός για να βελτιώσουν την κερδοφορία τους. 

Πώς εξηγείται το φαινόμενο αυτό; Σε συνθήκες υψηλού πληθωρισμού, οι καταναλωτές δείχνουν μεγαλύτερη ανοχή στις ανατιμήσεις, ενώ ταυτόχρονα δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί εάν οι εταιρείες αυξάνουν τις τιμές πώλησης πέρα από το ποσοστό που αντιστοιχεί στην αύξηση του κόστους. Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα έντονο σε κλάδους όπου η ζήτηση είναι αυξημένη ενώ η προσφορά είναι περιορισμένη (για παράδειγμα λόγω προβλημάτων στην εφοδιαστική αλυσίδα), αφού οι επιχειρήσεις μπορούν να αυξήσουν τα περιθώρια κέρδους χωρίς να κινδυνεύουν να χάσουν μερίδιο της αγοράς. Η ανησυχία είναι ότι η οπορτουνιστική συμπεριφορά των επιχειρήσεων θέτει σε κίνδυνο την προβλεπόμενη μείωση του πληθωρισμού το 2023, οδηγώντας σε ανοδικό σπιράλ κερδών-τιμών. Πρόσφατη ανάλυσητης Συνομοσπονδίας Ευρωπαϊκών Εργατικών Συνδικάτων (ETUC) επισημαίνει την ασυμμετρία: στις νέες συνθήκες της πληθωριστικής έκρηξης, τα κέρδη διευρύνονται ενώ οι μισθοί συρρικνώνονται. 

Ο κίνδυνος για ένα σπιράλ κερδών-τιμών, δεν φαίνεται να εντοπίζεται μόνο στην ΕΕ. Δύο μελέτες, μία από το Ινστιτούτο Οικονομικής Πολιτικής και μία άλλη από το Ινστιτούτο Νέας Οικονομικής Σκέψης, αναφέρουν ότι και στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού η συμβολή των κερδών στον πληθωρισμό είναι δύο έως τρεις φορές μεγαλύτερη από εκείνη των μισθών. 

Το γεγονός αυτό έχει αρχίσει να ανησυχεί στα σοβαρά τις κεντρικές τράπεζες, αφού ένα τέτοιο αδικαιολόγητο κύμα ανατιμήσεων απειλεί να υποσκάψει την προσπάθειά τους να συγκρατήσουν τον πληθωρισμό μέσω της αύξησης των επιτοκίων. Σε ομιλία της στις 16 Μαρτίου, η Κριστίν Λαγκάρντ ζήτησε «δίκαιο επιμερισμό του κόστους» αντιμετώπισης του πληθωρισμού μεταξύ εργαζομένων και επιχειρήσεων. Όπως ανέφερε η πρόεδρος της ΕΚΤ, εάν και οι δύο ομάδες «επιχειρήσουν να ελαχιστοποιήσουν μονομερώς τις απώλειές τους» θα οδηγηθούμε σε ένα κύκλωμα ανατροφοδότησηςκέρδους, μισθών και τιμών. 

Η μετατόπιση της έμφασης από τον κίνδυνο σπιράλ μισθών-τιμών στην ανάγκη αποφυγής του σπιράλ κερδών-τιμών είναι εμφανής. 

Η Χρύσα Παπαλεξάτου είναι Υπότροφος της Ερευνητικής Έδρας «Α.Γ. Λεβέντη» στο Παρατηρητήριο Ελληνικής & Ευρωπαϊκής Οικονομίας του ΕΛΙΑΜΕΠ. 

Ο Μάνος Ματσαγγάνης είναι Υπότροφος της Έδρας «Σταύρος Κωστόπουλος», Επικεφαλής του Παρατηρητηρίου Ελληνικής & Ευρωπαϊκής Οικονομίας του ΕΛΙΑΜΕΠ, και Καθηγητής Δημόσιας Οικονομικής στο Πολυτεχνείο Μιλάνου.