Αύξηση του ποσοστού των νέων εκτός απασχόλησης, εκπαίδευσης ή κατάρτισης λόγω πανδημίας

Η Eurostat δημοσιεύει στοιχεία για το δείκτη ΝΕΕΤ (Neitherin Employment norin Education or Training) ο οποίος μετρά το ποσοστό  των νέων εκτός εκπαίδευσης, κατάρτισης ή απασχόλησης στην ΕΕ. Έως το 2019 το ποσοστό αυτό μειωνόταν. Η πανδημία όμως ανέστρεψε την πτωτική τάση: το 2021, το ποσοστό των Ευρωπαίων ηλικίας 15 έως 29 ετών που ούτε εργάζονταν ούτε σπούδαζαν ούτε συμμετείχαν σε κάποιο πρόγραμμα κατάρτισης ανέβηκε στο 13,1% του πληθυσμού (έναντι 12,6% το 2019). 

Ο σκοπός του δείκτη NEET είναι να παρακολουθεί τις δυσκολίες της διαδικασίας μετάβασης των νέωναπό την εκπαίδευση και την κατάρτιση στην αγορά εργασίας. Οι νέοι συχνά επηρεάζονται περισσότερο από τις  οικονομικές κρίσεις, όπως συνέβη και στην κρίση του κορωνοϊού 2020-2021 στην παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση 2008-2009, καθώς και στην κρίση του ευρώ 2010-2014. Σε μια κρίση, οι θέσεις εργασίας που καταλαμβάνουν οι νέοι είναι από τις πρώτες που χάνονται, ενώ οι πρόσθετες θέσεις που δημιουργούνται είναι λίγες. 

Εξ ορισμού, ακόμη και αν διαθέτουν τυπικά προσόντα, οι νέοι δεν έχουν ακόμη προλάβει να αποκτήσουν τα άτυπα προσόντα που έρχονται με την εργασιακή εμπειρία. Συνεπώς χωρίς ένα αποτελεσματικό σύστημα σύνδεσης των επιχειρήσεων με τις επαγγελματικές σχολές που να προσφέρει ουσιαστική μαθητεία, πολλοί νέοι δυσκολεύονται να ενταχθούν στην αγορά εργασίας. Όταν επιτέλους το πετύχουν, οι θέσεις στις οποίες προσλαμβάνονται είναι συχνά επισφαλείς, κακοπληρωμένες, ή και τα δύο: οι νέοι υπερεκπροσωπούνται σε θέσεις προσωρινής εργασίας, ενώ κατά κανόνα χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να εδραιωθούν επαγγελματικά από ό,τι προηγούμενες γενιές στο παρελθόν. 

Σήμερα η νέα γενιά καλείται να ξεκινήσει την επαγγελματική της σταδιοδρομία σε μια αγορά εργασίας που έχει επηρεαστεί δυσμενώς από την πρόσφατη πανδημία και τις γεωπολιτικές εντάσεις, καθώς και από τους πιο μακροπρόθεσμους μετασχηματισμούς που προκύπτουν λόγω της ψηφιοποίησης της οικονομίας και της ανάγκης αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής («πράσινη μετάβαση»). Σε αυτό το πλαίσιο, η απόκτηση των κατάλληλων εφοδίων και η διευκόλυνση της διαδικασίας ένταξης των νέων στην αγορά εργασίας αναδεικνύονται σε ζητήματα–κλειδί για τη μελλοντική ευημερία τους. Για να υπογραμμίσει τη σημασία τους, η Ursula von der Leyen, Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ανακήρυξε το 2022 ως «Ευρωπαϊκό Έτος Νεολαίας». 

Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι νέοι στο πέρασμα από την εκπαίδευση στην αγορά εργασίας δεν είναι ίδιες σε όλα τα κράτη μέλη. Το 2021, ο δείκτης NEET κυμαινόταν από 5,5% (στην Ολλανδία) έως 23,1% (στην Ιταλία). Η Σουηδία (6%) και η Σλοβενία (7,3%) είχαν επίσης πολύ θετικές επιδόσεις, ενώ η Ρουμανία (20,3%) και η Βουλγαρία (17,6%) πολύ αρνητικές. Η Ελλάδα (17,3%) είχε την τέταρτη χειρότερη επίδοση το 2021, αν και σημείωσε ελαφριά βελτίωση σε σχέση με το 2019 (17,7%), κάτι που συνέβη σε 11 μόνο από τα υπόλοιπα 26 κράτη μέλη. 

Πράγματι, στις περισσότερες χώρες ο δείκτης NEET αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια. Σε κάποιες χώρες, η αύξηση ήταν αξιοσημείωτη: Ρουμανία (+3,5 ποσοστιαίες μονάδες), Λουξεμβούργο (+2,3), Λιθουανία και Λετονία (και οι δύο +1,8 μονάδες), ακόμη και στη Γερμανία (+1,6 ποσοστιαίες μονάδες). 

Η τιμή του δείκτη ΝΕΕΤ διαφοροποιείται ανάλογα με το επίπεδο εκπαίδευσης. Στους νέους χαμηλού μορφωτικού επιπέδου το σχετικό ποσοστό ήταν υψηλότερο (15,5% το 2021 στην ΕΕ ως σύνολο) και σε μεγαλύτερη άνοδο μετά την πανδημία (από 14,3% το 2019). Άλλωστε, η κρίση του κορωνοϊού επηρέασε περισσότερο τους εργαζόμενους χαμηλής ειδίκευσης που δεν μπόρεσαν να εργαστούν από απόσταση. Αντίθετα, στους απόφοιτους πανεπιστημίου το ποσοστό ΝΕΕΤ ήταν χαμηλότερο προ κορωνοϊού (9,4% το 2019 στο σύνολο της ΕΕ), και έπεσε και άλλο μετά την πανδημία (σε 9,2% το 2021). 

Η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα όπου το ποσοστό των νέων εκτός εκπαίδευσης, κατάρτισης ή απασχόλησης είναι πολύ υψηλότερο για τους αποφοίτους πανεπιστήμιου (26,8% το 2021, σχεδόν τρεις φορές πάνω από το μέσο όρο της ΕΕ) από ό,τι για τους νέους με χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης (7,9%, σχεδόν το μισό του μέσου όρου της ΕΕ). Επιπλέον, ενώ για τους νέους χαμηλής εκπαίδευσης το σχετικό ποσοστό μειώθηκε τα τελευταία χρόνια (ήταν 9,5% το 2019), για τους νέους με υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης ο δείκτης ΝΕΕT αυξήθηκε (από 25,9% το 2019). Σε όλα τα υπόλοιπα κράτη μέλη, συνέβη το αντίθετο. 

Σε τι οφείλεται αυτή η εντυπωσιακή απόκλιση Ελλάδας–ΕΕ; Απλοποιώντας, από τη μια το εκπαιδευτικό σύστημα παράγει υπερβολικά μεγάλο αριθμό πτυχιούχων με
ανεπαρκείς δεξιότητες: σύμφωνα με την τελευταία έκθεση PIAAC του ΟΟΣΑ (2015), 18,7% των αποφοίτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ηλικίας 20-34 ετών δεν διέθεταν βασικές δεξιότητες κατανόησης κειμένου, αριθμητικής και επίλυσης προβλημάτων. Από την άλλη, η ελληνική οικονομία εξακολουθεί να δημιουργεί θέσεις εργασίας κυρίως χαμηλής παραγωγικότητας, ενώ οι ελληνικές επιχειρήσεις εξακολουθούν να απέχουν από την κατάρτιση των εργαζομένων τους. 

Για να αντιμετωπιστούν οι δυσανάλογες επιπτώσεις που είχε η πανδημία στους νέους, τον Ιούλιο του 2020, η Επιτροπή πρότεινε την επέκταση των υφιστάμενων προγραμμάτων «Ενισχυμένων Εγγυήσεων για τη Νεολαία» σε νέους έως 30 ετών (τα προηγούμενα προγράμματα κάλυπταν ηλικίες κάτω των 24). Τα προγράμματα Εγγυήσεων για τη Νεολαία έχουν από το 2014 προσφέρει κατάρτιση, εκπαίδευση ή εργασία σε
24 εκατομμύρια νέους στην ΕΕ. Όλα τα κράτη μέλη δεσμεύτηκαν να προσφέρουν «καλής ποιότητας θέσεις εργασίας, κατάρτισης ή πρακτικής άσκησης» στους νέους που εγγράφονται στα προγράμματα. 

Όμως οι δυσκολίες παραμένουν. Ο εθελοντικός χαρακτήρας των προγραμμάτων της ΕΕ (επί του παρόντος αποτελούν απλή Σύσταση του Συμβουλίου) έχει επικριθεί από
ευρωβουλευτές. Στον απόηχο της πανδημίας, ο στόχος της μείωσης του ποσοστού NEET στο 9% μέχρι το 2030έχει απομακρυνθεί. 

Το 2016, ο Jean-Claude Juncker, Πρόεδρος τότε της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, είχε
πει: «Αρνούμαι να δεχθώ ότι η Ευρώπη είναι και παραμένει η ήπειρος της ανεργίας των νέων.» Καθώς τα προβλήματα ένταξης των νέων στην κοινωνία και στην αγορά εργασίας επιμένουν, το κάλεσμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Επιτροπή να προτείνει ένα μέσο εγγυήσεων για τη νεολαία που θα είναι δεσμευτικό για όλα τα κράτη μέλη γίνεται ακόμη πιο επίκαιρο. 

Η Χρύσα Παπαλεξάτου είναι Υπότροφος της Ερευνητικής Έδρας Α. Γ. Λεβέντη στο Παρατηρητήριο Ελληνικής & Ευρωπαϊκής Οικονομίας του ΕΛΙΑΜΕΠ 

Ο Μάνος Ματσαγγάνης είναι Κύριος Ερευνητής, Επικεφαλής του Παρατηρητηρίου Ελληνικής & Ευρωπαϊκής Οικονομίας του ΕΛΙΑΜΕΠ, Υπότροφος της Έδρας «Σταύρος Κωστόπουλος», και Καθηγητής Δημόσιας Οικονομικής στο Πολυτεχνείο Μιλάνου