Η οικονομία της Ρωσίας μπορεί να αντέξει έναν μακρύ πόλεμο, αλλά όχι έναν πιο έντονο

Μια εβδομάδα μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία πέρυσι, ο Άντονι Μπλίνκεν υπουργός Εξωτερικών της Αμερικής, ανέφερε: «Η αξία του ρουβλίου έχει πέσει κατακόρυφα. Το ρωσικό χρηματιστήριο έκλεισε καθώς ο φόβος για φυγή κεφαλαίων αυξήθηκε. τα επιτόκια υπερδιπλασιάστηκαν· Η πιστοληπτική ικανότητα της Ρωσίας έχει μειωθεί σε βαθμίδα σκουπιδιών». Οι αμερικανικές αρχές ήλπιζαν ξεκάθαρα ότι οι «τεράστιες, άνευ προηγουμένου συνέπειες» που είχαν επιβάλει οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους στη Ρωσία, συμπεριλαμβανομένου του «σοβαρού και διαρκούς οικονομικού κόστους», θα βοηθούσαν να παρακωλυθεί η πολεμικής της μηχανή. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του επόμενου έτους, παρά την επανειλημμένη αυστηροποίηση των δυτικών κυρώσεων, η οικονομία της Ρωσίας ανέκαμψε την ισορροπία της. Το ΔΝΤ αναμένει ότι θα αναπτυχθεί κατά 0,7% φέτος—στο ίδιο επίπεδο με τη Γαλλία, την ίδια στιγμή που οι οικονομίες της Βρετανίας και της Γερμανίας συρρικνώνονται. Η ελπίδα ότι η κατάσταση της οικονομίας της Ρωσίας θα επιφέρει οποιοδήποτε είδος περιορισμού στον πόλεμο έχει ξεθωριάσει.

Μια τέτοια απόγνωση, ωστόσο, είναι τόσο άστοχη όσο η αρχική ευφορία του κ. Μπλίνκεν. Με την παραδοχή του ιδίου του προέδρου της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν, «Οι παράνομοι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στη ρωσική οικονομία μεσοπρόθεσμα μπορεί πράγματι να έχουν αρνητικό αντίκτυπο σε αυτήν». Το ερώτημα δεν είναι τόσο εάν η Ρωσία μπορεί να αντέξει έναν ακόμη μεγαλύτερο πόλεμο φθοράς (μπορεί), αλλά αν μπορεί να υποστηρίξει το είδος της εντατικοποίησης της σύγκρουσης που η Ρωσία πιθανότατα θα χρειαστεί για να αλλάξει τις προοπτικές της στο πεδίο της μάχης. Αυτό φαίνεται σχεδόν αδύνατο.

Η γραφειοκρατία της Ρωσίας κατόρθωσε να πετύχει τρία πράγματα τους τελευταίους 14 μήνες. Βρήκε τρόπους για να αντέξει τον καταιγισμό των κυρώσεων που προανήγγειλε ο κ. Μπλίνκεν. Έχει τροφοδοτήσειι αρκετούς άνδρες και υλικό για να προωθήσει την εισβολή της Ρωσίας. Και όλα αυτά έγιναν χωρίς απότομη πτώση του βιοτικού επιπέδου, που θα μπορούσε να προκαλέσει λαϊκή αναταραχή. Αλλά οποιαδήποτε προσπάθεια κλιμάκωσης της σύγκρουσης αναπόφευκτα θα αναιρούσε αυτές τις επιτυχίες.

Η Ρωσία καλείται να αντιμετωπίσει το ευρύτερο φάσμα κυρώσεων που έχουν επιβληθεί ποτέ σε μια μεγάλη χώρα, συμπεριλαμβανομένων: εναντίον ατόμων που συνδέονται με τον πόλεμο, χρηματοοικονομικών συναλλαγών που αφορούν ρωσικές οντότητες, εξαγωγών ορισμένων αγαθών προς τη Ρωσία και των περισσότερων εισαγωγών αγαθών από τη Ρωσία. Ωστόσο, αυτή η οικονομική επίθεση έφερε απογοητευτικά αποτελέσματα, εν μέρει επειδή υπήρχαν πάντα μεγάλες τρύπες στο καθεστώς κυρώσεων και εν μέρει επειδή η Ρωσία βρήκε τρόπους να παρακάμψει ορισμένους από τους περιορισμούς που αρχικά την περιόρισαν.

Μερικά από τα πιο εντυπωσιακά μέτρα έχουν στοχεύσει ολιγάρχες και άλλους συνοδοιπόρους του καθεστώτος του κ. Πούτιν. Η εταιρεία δεδομένων World-Check υπολογίζει ότι 2.215 άτομα με στενούς δεσμούς με την κυβέρνηση δεν μπορούν πλέον να ταξιδεύουν σε ορισμένες ή όλες τις δυτικές χώρες ή να έχουν πρόσβαση στα υπάρχοντά τους εκεί ή και τα δύο. Μερικοί πλούσιοι Ρώσοι έχουν παραπονεθεί για τη χαμένη κοινωνική τους θέση. Λίγοι έχουν εγκαταλείψει τη Ρωσία και έχουν αποποιηθεί την υπηκοότητά τους.

Ωστόσο, παρά τις αναφορές για κατασχέσεις superyacht, οι περισσότεροι ολιγάρχες εξακολουθούν να έχουν χαβιάρι στο τραπέζι τους. Ξένες κυβερνήσεις έχουν παγώσει ιδιωτικά ρωσικά περιουσιακά στοιχεία αξίας περίπου 100 δισεκατομμυρίων δολαρίων – περίπου μόνο το ένα τέταρτο των 400 δισεκατομμυρίων δολαρίων που έχουν ρωσικές οικογένειες στο εξωτερικό. Η μεγαλύτερη επιβολή σε πολλούς πλούσιους Ρώσους σχετίζεται με τις διακοπές τους. Η Γαλλική Ριβιέρα είναι εκτός ορίων. Το Ντουμπάι και η Αττάλεια είναι τα κύρια υποκατάστατα. Οι κυρώσεις, κατά περίεργο τρόπο, μπορεί να ανοίξουν το δρόμο για τη δημιουργία μιας νέας γενιάς ολιγαρχών. Καθώς οι δυτικές εταιρείες εγκαταλείπουν μαζικά τη χώρα, υπάρχουν περιουσιακά στοιχεία αξίας εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων προς αρπαγή. Εάν η πρόθεση πίσω από τα μέτρα ήταν να προκληθεί δυσφορία στον στενό κύκλο του κ. Πούτιν, δεν φαίνονται πολλά σημάδια για κάτι τέτοιο.

Οι οικονομικές κυρώσεις, επίσης, είχαν περιορισμένο αποτέλεσμα. Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, δέκα ρωσικές τράπεζες εκδιώχθηκαν από το swift, το οποίο χρησιμοποιούν περισσότερες από 11.000 τράπεζες σε όλο τον κόσμο για διασυνοριακές πληρωμές. Σχεδόν τα δύο τρίτα του τραπεζικού συστήματος της Ρωσίας δεν μπορούν πλέον να διεκπεραιώνουν συναλλαγές σε ευρώ ή δολάρια.

Ωστόσο, οι δυτικές χώρες δεν έχουν αποκόψει πλήρως τις ρωσικές τράπεζες, καθώς πρέπει να πληρώσουν για το ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο που συνεχίζουν να εισάγουν. Η Gazprombank, η οποία επεξεργάζεται αυτές τις πληρωμές, παραμένει μέλος του swift. Επιπλέον, στείνονται νέοι χρηματοοικονομικοί αγωγοί για να αντικαταστήσουν τους δυτικούς. Οι μέσες ημερήσιες συναλλαγές που χρησιμοποιούν το CIPS, την εναλλακτική λύση της Κίνας στο swift, έχουν αυξηθεί κατά 50% από την έναρξη της εισβολής. Τον περασμένο Δεκέμβριο το 16% των εξαγωγών της Ρωσίας πληρώθηκε σε γιουάν, από σχεδόν καθόλου πριν από τον πόλεμο. Το στενό χάσμα μεταξύ της τιμής στην οποία οι ρωσικές τράπεζες πωλούν στους πελάτες τους σε γιουάν και της τιμής στην οποία αγοράζουν γιουάν υποδηλώνει μια ρευστή αγορά. Ορισμένες διεθνείς συναλλαγές διευθετούνται επίσης, με δυσκολία, σε ρουπίες Ινδίας και σε ντιράμ Εμιράτων.

Οι περιορισμοί στις εξαγωγές ορισμένων αγαθών στη Ρωσία είναι επίσης απογοητευτικές. Η Αμερική και οι σύμμαχοί της έχουν απαγορεύσει τις πωλήσεις στη Ρωσία χιλιάδων ειδών υψηλής τεχνολογίας, ενώ πολλές δυτικές εταιρείες που δραστηριοποιούνταν στη Ρωσία έχουν αποσυρθεί οικειοθελώς. Από περίπου 3.000 παγκόσμιες εταιρείες παρουσία στην Ρωσία που παρακολουθούνται από το Ινστιτούτο KSE στη Σχολή Οικονομικών Επιστημών του Κιέβου, περίπου οι μισές έχουν περιορίσει τις δραστηριότητές τους εκεί με τον ένα ή άλλο τρόπο. Πέρυσι το απόθεμα των άμεσων ξένων επενδύσεων στη Ρωσία μειώθηκε κατά ένα τέταρτο.

Ωστόσο, η Ρωσία συνεχίζει να εισάγει σχεδόν όσο και πριν από την εισβολή. Νέοι εμπορικοί εταίροι έχουν εμφανιστεί για να αντικαταστήσουν τη Δύση. Η Κίνα πουλάει τώρα τα διπλάσια στη Ρωσία από ό,τι το 2019. Οι «παράλληλες» εισαγωγές—μη εγκεκριμένες πωλήσεις από τη Δύση στη Ρωσία μέσω τρίτων ωρών όλων των ειδών, από ανθρακούχα ποτά μέχρι τσιπ υπολογιστών— έχουν εκτοξευθεί στα ύψη. Το 2022 οι εισαγωγές από την ΕΕ στην Αρμενία διπλασιάστηκαν μυστηριωδώς, την ίδια στιγμή που οι αρμενικές εξαγωγές στη Ρωσία τριπλασιάστηκαν. Οι εξαγωγές τηλεφώνων από την Σερβία στη Ρωσία αυξήθηκαν από 8.518 δολάρια το 2021 σε 37 εκατομμύρια δολάρια το 2022. Οι αποστολές πλυντηρίων ρούχων από το Καζακστάν στη Ρωσία αυξήθηκαν από το μηδέν το 2021 σε σχεδόν 100.000 μονάδες πέρυσι.

Αυτές οι συναλλαγές έχουν μειονεκτήματα. Οι οικονομικοί κόμβοι της Ρωσίας είναι πιο κοντά στις Βρυξέλλες παρά στο Πεκίνο. Υψηλό κόστος μεταφοράς σημαίνει υψηλότερες τιμές. Οι άνθρωποι έχουν επίσης λιγότερες επιλογές από πριν (ένας Μοσχοβίτης παραπονιέται για τη δυσκολία εύρεσης μορταδέλας). Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της ρωσικής εταιρείας ερευνών αγοράς Romir, τα δύο τρίτα των Ρώσων εκτιμούν ότι η ποιότητα των προϊόντων που αγοράζουν επιδεινώνεται.

Επιπλέον, δεν μπορούν να ληφθούν όλα τα αγαθά σε επαρκείς ποσότητες μέσω «πίσω πόρτας» (backchannels). Πολλά φάρμακα ρωσικής παραγωγής, τα οποία εξαρτώνται από εισαγόμενες πρώτες ύλες, είναι σε έλλειψη. Η αυτοκινητοβιομηχανία, εν τω μεταξύ, παλεύει με την έλλειψη εισαγόμενων ημιαγωγών. Η παραγωγή μειώθηκε κατά 70% τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο, σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του προηγούμενου έτους.

Ωστόσο, ακόμα κι αν η Ρωσία δεν μπορεί να κατασκευάσει άλλα τόσα αυτοκίνητα, μπορεί να τα εισάγει. Μετά τη σοβιετικής εποχής Lada, το πιο δημοφιλές brand αυτοκινήτων στη Ρωσία είναι τώρα η μεσαίας κατηγορίας κινεζική Haval. Οι μηνιαίες πωλήσεις της αυξήθηκαν κατά 331% τον περασμένο χρόνο.

Η Ρωσία φαίνεται επίσης να βρίσκει, με κάποιο, τρόπο τα εξαρτήματα που χρειάζεται για να κρατήσει τα πολιτικά της αεροπλάνα στον αέρα. Χάκερ έχουν υποκλέψει ενημερώσεις λογισμικού αεροσκαφών που οι ρωσικές εταιρείες δεν μπορούν πλέον να αγοράσουν. Τα ατυχήματα, αν και συχνά σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα, δεν έχουν αυξηθεί.

Ο αντίκτυπος των κυρώσεων στις εξαγωγές της Ρωσίας ήταν μεγαλύτερος – αλλά οι δυτικές χώρες πάντα απέφευγαν να τις καταστήσουν πολύ αυστηρές από φόβο μήπως ανεβάσουν σε αφόρητα επίπεδα τις τιμές της ενέργειας για τους δικούς τους καταναλωτές. Οι εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου από την ΕΕ έχουν μειωθεί δραματικά. Η Ρωσία έχει περιορισμένη ικανότητα να εκτρέψει τις εξαγωγές προς την Κίνα, καθώς ο αγωγός που συνδέει τις δύο χώρες είναι μικρός. Η μεταφορά περισσότερου δια θαλάσσης απαιτεί νέες μονάδες υγροποίησης που χρειάζονται χρόνο για να κατασκευαστούν και χρειάζονται εξελιγμένη τεχνολογία. Η συμβουλευτική εταιρεία Rystad Energy προβλέπει ότι οι πωλήσεις φυσικού αερίου της Ρωσίας θα μειωθούν στα 136 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα (bcm) το 2023 από 241 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα το 2021.

Το πετρέλαιο, ωστόσο, είναι πιο ανταλλάξιμο. Τον Δεκέμβριο η ΕΕ, η οποία το 2021 αγόρασε περισσότερο από το 40% των εξαγωγών αργού της Ρωσίας, επέβαλε απαγόρευση εισαγωγών. Απαγόρευσε επίσης στις ναυτιλιακές εταιρείες, τους ασφαλιστές και τους χρηματοδότες της να διευκολύνουν την πώληση ρωσικού αργού σε αγοραστές σε άλλες χώρες, εκτός εάν η τιμή ανά βαρέλι ήταν κάτω από τα 60 δολάρια. Τον Φεβρουάριο ένα παρόμοιο πακέτο κυρώσεων τέθηκε σε ισχύ για το διυλισμένο πετρέλαιο της Ρωσίας, μια μικρότερη αλλά κερδοφόρα εξαγωγική δραστηριότητα, μεγάλο μέρος της οποίας πήγαινε επίσης στην Ευρώπη πριν από τον πόλεμο.

Αλλά οι Ασιάτες αγοραστές με χαρά απορροφούσαν το πετρέλαιο που απέρριπτε η Ευρώπη. Τον Μάρτιο σχεδόν το 90% των συνολικών εξαγωγών αργού της Ρωσίας κατευθύνθηκε στην Κίνα και την Ινδία, εκτιμά ο Reid I’Anson της εταιρείας δεδομένων Kpler, σε σύγκριση με το ένα τέταρτο πριν από τον πόλεμο. Εκείνο τον μήνα η Ρωσία απέστειλε 3,7 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα (β/ημέρα) κατά μέσο όρο, περισσότερα από ό,τι το 2021. Ο Μάρτιος ήταν επίσης ένας ισχυρός μήνας για τις πωλήσεις διυλισμένων προϊόντων όπως το ντίζελ. Ένα νέο σκιώδες οικοσύστημα εμπόρων και φορτωτών, με έδρα το Χονγκ Κονγκ και το Ντουμπάι, έχει εμφανιστεί για να βοηθήσει να μεταφερθούν τα υφιστάμενα εμπάργκο βαρέλια στους νέους προορισμούς τους, συχνά με τη βοήθεια ρωσικών τραπεζών και ασφαλιστικών εταιρειών. Αυτοί οι νέοι αγοραστές, καθώς και οι υψηλές τιμές των εμπορευμάτων που προκλήθηκαν εν μέρει από τον πόλεμο, βοήθησαν να ανέβει το πλεόνασμα τρεχουσών συναλλαγών της Ρωσίας σε ρεκόρ 227 δισεκατομμυρίων δολαρίων—10% του ΑΕΠ.

Αλλά είναι απίθανο να δούμε άλλη μια καλή χρονιά. Η τιμή ενός βαρελιού Brent, σημείο αναφοράς τιμών πετρελαίου, έχει πέσει κάτω από τα 85 δολάρια από μέσο όρο 100 δολαρίων το 2022 (βλ. διάγραμμα 1). Το πετρέλαιο Urals, η κύρια κατηγορία της Ρωσίας, πωλείται τώρα με μεγάλη έκπτωση στα ρωσικά λιμάνια—κάτω από 50 δολάρια κατά μέσο όρο τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, σύμφωνα με το υπουργείο Οικονομικών, σε σύγκριση με 76 δολάρια κατά μέσο όρο το 2022. Η Ρωσία θα χρειαζόταν τιμή πολύ πάνω από 100 δολάρια το βαρέλι για να ισοσκελίσει τον προϋπολογισμό της, εκτιμούν οι αναλυτές. Ο εποπτικός Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας εκτιμά ότι τα έσοδα της Ρωσίας από το πετρέλαιο ήταν 43% χαμηλότερα τον Μάρτιο σε σχέση με ένα χρόνο νωρίτερα. Οι οικονομολόγοι αναμένουν ότι το πλεόνασμα τρεχουσών συναλλαγών της χώρας θα μειωθεί στο 3-4% του ΑΕΠ φέτος, σε σχέση με τον μέσο όρο της δεκαετίας του 2010.

Οι χαμηλότερες πωλήσεις υδρογονανθράκων σημαίνουν χαμηλότερα κρατικά έσοδα. Το 2022 η ρωσική κυβέρνηση παρουσίασε έλλειμμα περίπου 3 τρισεκατομμυρίων ρουβλίων (37 δισεκατομμύρια δολάρια), ή 2% του ΑΕΠ. Φέτος σχεδιάζει κάτι παρόμοιο, αλλά τα πραγματικά στοιχεία για τις δαπάνες και τη φορολογία μέχρι στιγμής φέτος κάνουν αυτά τα σχέδια να φαίνονται αισιόδοξα. Ένα έλλειμμα στο επίπεδο τουλάχιστον 10 τρισεκατομμυρίων ρουβλίων, έως και 5% του ΑΕΠ, φαίνεται πιο πιθανό—υψηλό σύμφωνα με τα ρωσικά πρότυπα.

Παρόλα αυτά, το ρωσικό κράτος έχει πολλές επιλογές για να χρηματοδοτήσει τον εαυτό του. Ο το ρωσικό κρατικό ταμείο επενδύσεων εξακολουθεί να έχει περίπου 150 δισ. δολάρια (περίπου 10% του ΑΕΠ), ακόμη και μετά την αποστράγγιση περίπου 30 δισ. δολαρίων πέρυσι. Η κυβέρνηση θα μπορούσε επίσης να εκδώσει περισσότερο χρέος. Οι τεράστιες εξαγωγές του περασμένου έτους έχουν αφήσει στις μεγάλες ρωσικές εταιρείες ενέργειας πολλά μετρητά που πρέπει κάπου να κρύψουν. Αυτές οι εταιρείες, οι οποίες ούτως ή άλλως είναι σε μεγάλο βαθμό κρατικές, θα μπορούσαν επίσης να πληγούν από έναν απροσδόκητο φόρο, όπως συνέβη πέρυσι. Και τα ρωσικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα διαθέτουν επαρκή περιουσιακά στοιχεία για να καλύψουν ελλείμματα 10 τρισεκατομμυρίων ρουβλίων για 25 χρόνια – ένας τεράστιος πόρος που η κυβέρνηση μπορεί να επιδιώξει να αξιοποιήσει με κάποιο τρόπο. Ο Ρίτσαρντ Κόνολ, ειδικός στη ρωσική οικονομία στο think-tank RUSI, αναφέρει ότι: «Η κυβέρνηση μπορεί πάντα να χρηματοδοτήσει τον εαυτό της παίρνοντας χρήματα από μεγάλες εταιρείες».

Τα χρήματα, με άλλα λόγια, δεν θα αποτελέσουν σοβαρό περιορισμό στην πολεμική προσπάθεια. Οι απαιτήσεις από τον προϋπολογισμό για το σκοπό αυτό είναι σε κάθε περίπτωση μέτριες. Η καλύτερη εικασία μας, με βάση τη σύγκριση των πραγματικών στοιχείων δαπανών με αυτά που είχαν προϋπολογιστεί πριν από τον πόλεμο, είναι ότι η επίθεση της Ρωσίας στην Ουκρανία της κοστίζει επί του παρόντος περίπου 5 τρισεκατομμύρια ρούβλια ετησίως, ή 3% του ΑΕΠ – λιγότερο από ό,τι η Αμερική ξόδεψε για τον πόλεμο της Κορέας.

Αλλά η αντικατάσταση των κατεστραμμένων όπλων και των χρησιμοποιηθέντων πυρομαχικών δεν είναι απλώς ζήτημα χρημάτων. Η Ρωσία έχει καταναλώσει στρατιωτικό εξοπλισμό σε τεράστια κλίμακα. Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των τεθωρακισμένων οχημάτων που καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, για παράδειγμα, κυμαίνονται μεταξύ 8.000 και 16.000, σύμφωνα με μια πρόσφατη έκθεση της δεξαμενής σκέψης του Κέντρου Στρατηγικών και Διεθνών Μελετών (CSIS). Η Ρωσία έχει χάσει επίσης πολλά αεροσκάφη, επανδρωμένα και μη και συστήματα πυροβολικού.

Μια λύση είναι να καταφύγει στα υπάρχοντα αποθέματα, αν και πολλά από αυτά είναι παλιά και σε κακή κατάσταση. Μια άλλη είναι η ανακατεύθυνση όπλων που προορίζονται για εξαγωγή στην πρώτη γραμμή. ΟΣίμον Βίζεμαν της σουηδικής δεξαμενής σκέψης SIPRI, εκτιμά ότι οι εξαγωγές όπλων της Ρωσίας μειώθηκαν κατακόρυφα από 50 δισεκατομμύρια δολάρια το 2021 σε 11 δισεκατομμύρια δολάρια, ή και λιγότερο, πέρυσι. Επισημαίνει ότι ασυνήθιστα άρματα μάχης Τ-90 -ίσως μοντέλα επιδείξεων, ή που αρχικά προορίζονταν για την Αλγερία- έχουν εντοπιστεί στο πεδίο της μάχης στην Ουκρανία.

Η Ρωσία προσπαθεί επίσης να παράγει περισσότερα όπλα. Ο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, αντιπρόεδρος του συμβουλίου ασφαλείας της Ρωσίας, δήλωσε πρόσφατα ότι η χώρα θα παράγει 1.500 σύγχρονα άρματα μάχης το 2023. Οι αξιωματούχοι είπαν επίσης ότι θέλουν να κατασκευάζονται drones μαζικά στη Ρωσία. Μερικά εργοστάσια δουλεύουν όλο το εικοσιτετράωρο. Η κυβέρνηση δανείζει αφειδώς σε κατασκευαστές όπλων ή δίνει εντολή στις τράπεζες να το κάνουν. Τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο η παραγωγή «ετοίμων μεταλλικών προϊόντων» ήταν 20% υψηλότερη από πέρυσι, σύμφωνα με επίσημα στατιστικά στοιχεία.

Το πρόβλημα είναι ότι, για την κατασκευή προηγμένων όπλων, χρειάζεται πρόσβαση σε εξαρτήματα «διπλής χρήσης» υψηλής τεχνολογίας δυτικής κατασκευής, από κινητήρες έως μικροτσίπ, που είναι δύσκολο να αποκτηθούν λόγω των δυτικών κυρώσεων. Τα κρίσιμα απαραίτητα εξαρτήματα μπορούν πάντα να εκτραπούν προς την πιο επείγουσα χρήση τους. Έτσι, τον Φεβρουάριο η κυβέρνηση σταμάτησε προσωρινά να δέχεται αιτήσεις για βιομετρικά διαβατήρια για την εξοικονόμηση μικροτσίπ. Πλυντήρια ρούχων υψηλής τεχνολογίας εισάγονται επίσης σε μεγάλους αριθμούς για να αφαιρεθούν τα τσιπ τους, πιθανώς για χρήση σε κατευθυνόμενους πυραύλους και άλλο στρατιωτικό εξοπλισμό. Η στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της Ουκρανίας ανέφερε πρόσφατα ότι κάθε μήνα η Ρωσία καταφέρνει να κατασκευάζει περίπου 30 Kh-101 και 20 Kalibr, τους δύο κύριους τύπους κατευθυνόμενων πυραύλων της, πιθανώς χάρη σε τέτοια τεχνάσματα.

Αλλά ο όγκος των προηγμένων όπλων που παράγεται δεν φτάνει καθόλου κοντά σε αυτό που χρειάζεται η Ρωσία για να αντικαταστήσει τα αποθέματά της που εξαντλούνται. Ουκρανοί και δυτικοί στρατιωτικοί αξιωματούχοι πιστεύουν ότι η Ρωσία έχει χρησιμοποιήσει τα περισσότερα αποθέματά των κατευθυνόμενων πυραύλων ακριβείας της. Οι αύξοντες αριθμοί που βρέθηκαν στα συντρίμμια των χρησιμοποιημένων πυραύλων υποδηλώνουν ότι τώρα χρησιμοποιεί νέους, που κατασκευάστηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Οι γνώστες λένε ότι ο στρατός ζητά δέκα φορές περισσότερα άρματα μάχης από όσα μπορούν να παράγουν τα εργοστάσια της Ρωσίας. Η έλλειψη λογισμικού και τεχνικού εξοπλισμού φαίνεται επίσης να εμποδίζει την μεγιστοποίηση της ρωσικής παραγωγής drones.

Αυτό που λείπει από τη Ρωσία σε ποιότητα, ωστόσο, μπορεί εν μέρει να το αντισταθμίσει σε ποσότητα — χρησιμοποιώντας όπλα σοβιετικής εποχής. Εκσυγχρονίζει ίσως 90 παλιά άρματα μάχης το μήνα εξοπλίζοντάς τα με νέα ηλεκτρονικά και συστήματα επικοινωνίας. Ανακαινίζει παλιούς πυραύλους που είναι λιγότερο ακριβείς αλλά δύσκολο να αναχαιτιστούν και ανασκευάζει συστήματα πυρηνικού πλήγματος για να τους εκτοξεύσει. Κανιβαλίζει πολιτικά αεροπλάνα για να επισκευάσει μαχητικά αεροσκάφη.

Η Ρωσία λαμβάνει επίσης στρατιωτικές προμήθειες από συμμάχους. Ορισμένες οβίδες πυροβολικού φαίνεται να φτάνουν από την Κίνα, μέσω Λευκορωσίας. Η Ρωσία αγοράζει επίσης (φαινομενικά πολιτικά) μη επανδρωμένα αεροσκάφη από τον ανατολικό γείτονά της, καθώς και βλήματα πυροβολικού από τη Βόρεια Κορέα. Σύμφωνα με πληροφορίες, αντάλλαξε επίσης 60 αεροσκάφη Su-35 με το Ιράν σε αντάλλαγμα για αρκετές χιλιάδες drones καμικάζι. Εν ολίγοις, η ποιότητα των ρωσικών όπλων μειώνεται, αλλά έχει βρει τρόπους να μην εξαντληθεί.

Η εύρεση αρκετών ανθρώπων για να συνεχιστεί η πολεμική προσπάθεια είναι μια άλλη πρόκληση. Πολλοί έχουν σκοτωθεί στις μάχες. Πολλοί άλλοι έχουν μεταναστεύσει. Από την αρχή του έτους έως τον Δεκέμβριο του 2022, ο αριθμός των απασχολούμενων Ρώσων κάτω των 35 ετών μειώθηκε κατά 1,3 εκατομμύρια, σύμφωνα με την εταιρεία λογιστικών ελέγχων FinExpertiza. Οι ελλείψεις εργαζομένων είναι συχνές. Τον Δεκέμβριο η κεντρική τράπεζα ανέφερε ότι οι μισές από τις εταιρείες που συμμετείχαν στην έρευνα δυσκολεύονταν να βρουν αρκετό προσωπικό. Υπάρχουν 2,5 κενές θέσεις για κάθε άνεργο, καθιστώντας τη ρωσική αγορά εργασίας δύο φορές πιο σφιχτή από αυτή της Αμερικής. Οι μισθοί αυξάνονται γρήγορα. Ειδικοί, όπως μηχανικοί πληροφορικής και δικηγόροι, είναι ιδιαίτερα σπάνιοι. Σε μια πρόσφατη συνάντηση της ένωσης επιχειρηματιών της Ρωσίας, η έλλειψη εργατικού δυναμικού ήταν το κύριο θέμα συζήτησης.

Η έλλειψη εργατικού δυναμικού δυσχεραίνει τη ζωή και για τους στρατολόγους. Ο στρατός στέλνει τώρα ειδοποιήσεις στρατολόγησης και επιστράτευσης μέσω email, πέραν των φυσικών αντιγράφων, για να κάνει πιο δύσκολο κάποιοι να προσποιούνται ότι δεν τις έχουν δει. Οι κληρωτοί δεν επιτρέπεται να εγκαταλείψουν τη χώρα. Με αρκετό εξαναγκασμό, όμως, η Ρωσία δεν θα έχει κανένα πρόβλημα να γεμίσει τις τάξεις του στρατού της. Η χώρα δεν πρόκειται να ξεμείνει από νεαρούς άνδρες: πριν από τον πόλεμο υπήρχαν περίπου 17 εκατομμύρια από αυτούς. Αλλά περισσότεροι άνθρωποι στην πρώτη γραμμή σημαίνει λιγότερους ανθρώπους σε γραφεία και εργοστάσια. Και όσο πιο διαδεδομένη γίνεται η στρατολόγηση σε μεγάλες πόλεις όπως η Μόσχα και η Αγία Πετρούπολη, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα λαϊκής αναταραχής.

Το τρίτο οικονομικό επίτευγμα της κυβέρνησης ήταν η διατήρηση του βιοτικού επιπέδου. Πέρυσι δαπάνησε επιπλέον 3% του ΑΕΠ για να τονώσει την οικονομία. Εκτός από τις υψηλότερες δαπάνες για τον στρατό, η υποστήριξη έρχεται με τη μορφή οικονομικής βοήθειας σε μη στρατιωτικές εταιρείες: άμεσες δωρεές σε επιχειρήσεις, επιδοτούμενα δάνεια, κοινές επενδύσεις κ.λπ. Οι δαπάνες για την κατηγορία του προϋπολογισμού που περιλαμβάνει πολλά από αυτά τα στοιχεία, την «εθνική οικονομία», αυξήθηκαν κατά 20% το 2022, στα 4,3 τρισεκατομμύρια ρούβλια. Από τον Ιανουάριο έως τα μέσα Μαρτίου αυξήθηκε κατά άλλο 45% σε σύγκριση με την ίδια περίοδο πέρυσι. Οι τράπεζες καλούνται να δώσουν ανάσα στις χρεωστικές επιχειρήσεις. Το 2022 οι επιχειρηματικές αποτυχίες έπεσαν σε χαμηλό επταετίας.

Πέρυσι οι «κοινωνικές» δαπάνες αυξήθηκαν επίσης, από 6 τρισεκατομμύρια σε 7 τρισεκατομμύρια ρούβλια (4,5% του ΑΕΠ). Ωστόσο, λέει ο Βλαντιμίρ Μίλοφ, πρώην υφυπουργός Ενέργειας, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση αντιπροσωπεύει μόνο ένα μέρος των συνολικών κοινωνικών δαπανών. Το συνταξιοδοτικό ταμείο – ένας ονομαστικά ανεξάρτητος οργανισμός που πρόσφατα μετονομάστηκε σε Κοινωνικό Ταμείο – χορηγεί επίσης μετρητά σε συνταξιούχους, μητέρες, άτομα με αναπηρία και άλλα, όπως και οι περιφερειακές κυβερνήσεις. Τα επιδόματα σε εκλογικές περιφέρειες που είναι σημαντικές για τον κ. Πούτιν, όπως οικογένειες με περισσότερα από ένα παιδιά, φτωχοί και ηλικιωμένοι, αυξάνονται, σημειώνει η Maria Snegovaya του csis. Εκτός Μόσχας, οι πληρωμές στις οικογένειες των νεκρών στρατευσίμων μπορεί να είναι αρκετές για να αγοράσουν ένα διαμέρισμα.

Όλα αυτά ίσως εξηγούν γιατί ο πόλεμος δεν επηρέασε τόσο πολύ το βιοτικό επίπεδο της Ρωσίας. Οι τιμές καταναλωτή αυξήθηκαν κατά 12% πέρυσι, σε μεγάλο βαθμό λόγω της υποτίμησης του ρουβλίου την άνοιξη. Ο μέσος όρος αμοιβής σε μεσαίες και μεγάλες εταιρείες, στις οποίες περιλαμβάνονται πολλές κρατικές οντότητες, αυξήθηκε οριακά πέρυσι ακόμη και μετά τον πληθωρισμό. Η αξία των αποταμιεύσεων των ανθρώπων έχει υποχωρήσει ελάχιστα, αναφέρουν τα στατιστικά στοιχεία της κεντρικής τράπεζας. Ο πληθωρισμός υποχώρησε ξανά στο 3,5% τον Μάρτιο.

Συνολικά, η ρωσική οικονομία έχει αποδειχθεί ανθεκτική. Το πραγματικό ΑΕΠ μειώθηκε μόνο κατά 2-3% πέρυσι — πολύ λιγότερο από την πτώση 10-15% που είχαν προβλέψει πολλοί οικονομολόγοι. Ένας «δείκτης τρέχουσας δραστηριότητας» που συνέταξε η τράπεζα Goldman Sachs που συσχετίστηκε στενά με τα επίσημα νούμερα του ΑΕΠ πριν από τον πόλεμο, δείχνει ότι η Ρωσία βγήκε από την ύφεση πριν από περίπου ένα χρόνο. Οι περισσότεροι αναλυτές πιστεύουν ότι η οικονομία θα αναπτυχθεί φέτος (βλ. διάγραμμα 2).

Όλα αυτά υποδηλώνουν ότι ο κ. Πούτιν θα πρέπει να είναι σε θέση να διατηρήσει την πολεμική προσπάθεια για αρκετό καιρό ακόμη. Η επέκτασή της, όμως, είναι άλλο θέμα. Κάποιοι στη δεξιά ζητούν από τον κ. Πούτιν να ξοδέψει περισσότερες από μερικές ποσοστιαίες μονάδες του ΑΕΠ για την εισβολή. Άλλωστε, η Ρωσία έχει αγκαλιάσει τον ολοκληρωτικό πόλεμο στο παρελθόν—συμπεριλαμβανομένου του 1942 και του 1943, όταν ξόδεψε το εκπληκτικό 60% του ΑΕΠ της για τον στρατό, σύμφωνα με το «Accounting for War» (Πολεμική λογιστική), ένα βιβλίο του Μαρκ Χάρισον Mark Harrison που εκδόθηκε το 1996.

Αλλά είναι δύσκολο να δούμε πώς ο κ. Πούτιν θα μπορούσε να το κάνει αυτό διατηρώντας την οικονομική σταθερότητα και διατηρώντας το βιοτικό επίπεδο. Το πρώτο πρόβλημα θα ήταν η γρήγορη συγκέντρωση χρημάτων. Δεν είναι όλα τα περιουσιακά στοιχεία του κρατικού επενδυτικού ταμείου το ίδιο ρευστά. Η εκτύπωση χρημάτων θα οξύνει τον πληθωρισμό, προκαλώντας απώλεια στην αξία του ρουβλίου και διάβρωση του βιοτικού επιπέδου το οποίο η κυβέρνηση έχει εργαστεί τόσο σκληρά να διατηρήσει. Η φόρτωση των τραπεζών με τεράστια ποσά δημόσιου χρέους από τη μια μέρα στην άλλη θα μπορούσε να έχει παρόμοιο αποτέλεσμα, δημιουργώντας αμφιβολίες για το πόσο εύρυθμα διαχειριζόταν η οικονομία. Οι αυξήσεις φόρων ή μεγάλη μετατόπιση των δημόσιων δαπανών προς την άμυνα θα έτρωγαν επίσης τα προσωπικά εισοδήματα. Και οποιοδήποτε από αυτά τα μέτρα θα υπονόμευε τον αέρα ηρεμίας, ελέγχου και σταθερότητας που ο κ. Πούτιν προσπαθεί να διατηρήσει. «Φυσικά, η εθνική άμυνα είναι η κορυφαία προτεραιότητα», είπε πρόσφατα, «αλλά στην επίλυση στρατηγικών καθηκόντων σε αυτόν τον τομέα, δεν πρέπει να επαναλάβουμε τα λάθη του παρελθόντος και δεν πρέπει να καταστρέψουμε τη οικονομία μας».

Δεν είναι σαφές ότι η δαπάνη πολύ περισσότερων χρημάτων θα επιτύχει τα επιθυμητά αποτελέσματα ούτως ή άλλως. Η οικονομία της Ρωσίας έχει γίνει πιο συγκεντρωτική, αλλά δεν είναι ο σχεδιασμένος μηχανισμός διοίκησης και ελέγχου της σοβιετικής εποχής. Μετατροπή ενός οικονομικού μπαζούκα σε πιο συμβατικά όπλα μιας Δεν είναι σαφές ότι η δαπάνη πολύ περισσότερων χρημάτων θα επιτύχει τα επιθυμητά αποτελέσματα ούτως ή άλλως. Η οικονομία της Ρωσίας έχει γίνει πιο συγκεντρωτική, αλλά δεν είναι ο σχεδιασμένος μηχανισμός διοίκησης και ελέγχου της σοβιετικής εποχής. Η μετατροπή ενός οικονομικού μπαζούκα σε όπλα πιο συμβατικού είδους θα απαιτούσε έτσι, στην καλύτερη περίπτωση, χρόνο. Η προσπάθεια θα επιδεινώσει τα σημεία συμφόρησης που ήδη περιορίζουν τη στρατιωτική παραγωγή της Ρωσίας, σε μηχανήματα που υπόκεινται σε κυρώσεις, για παράδειγμα, και σε ειδικευμένους εργάτες. Πολλά θα εξαρτηθούν από τη συνεχιζόμενη βοήθεια της Κίνας, των κρατών του Κόλπου και άλλων χωρών μέσω των οποίων ρέουν ρωσικά κεφάλαια και εισαγωγές – και μπορεί να είναι ανήσυχα για την υποβοήθηση μιας μεγάλης ρωσικής κλιμάκωσης.

Επομένως, η χρήση όλων των μέσων στην Ουκρανία φαίνεται εκτός θέματος. «Λαμβάνοντας υπόψη τις υπάρχουσες δυνατότητες και τους περιορισμούς της Ρωσίας, πιθανότατα θα επιλέξει μια εκστρατεία φθοράς με βραδύτερο ρυθμό στην Ουκρανία», υποστηρίζει η έκθεση του CSIS. Ο κ. Πούτιν κατάφερε να απομονώσει τη ρωσική οικονομία από τις χειρότερες επιπτώσεις του πολέμου και των κυρώσεων – αλλά με τρόπο που καθιστά τον πόλεμο δύσκολο να κερδηθεί.