Κλιματική αλλαγή: Ποιοι έχουν «γατζωθεί» στον άνθρακα στη Ν. Αφρική και εμποδίζουν την ενεργειακή μετάβαση

Προοριζόταν να είναι το σχέδιο για την κλιματική δικαιοσύνη: οι πλούσιες χώρες να βοηθήσουν τις φτωχότερες να διακόψουν την εξάρτησή τους από τον άνθρακα στο πλαίσιο της διάσωσης του πλανήτη από τις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, σχεδόν 18 μήνες μετά, το σχέδιο μετάβασης της Νότιας Αφρικής, ύψους 8,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων, μοιάζει περισσότερο με παράδειγμα προς αποφυγή, όπως επισημαίνει το Bloomberg.

COP27: Πώς ο Τζο Μπάιντεν μπορεί να βοηθήσει στη διάσωση του πλανήτη

Μόνο ένας σταθμός ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα έχει κλείσει από τότε που ανακοινώθηκε με τυμπανοκρουσίες η Συνεργασία «Συμπράξεις για μετάβαση στη δίκαιη ενέργεια» (Just Energy Transition Partnership – JETP) στην COP26 στη Γλασκόβη. Τώρα, ορισμένοι νοτιοαφρικανοί πολιτικοί πιέζουν να κρατήσουν άλλους σταθμούς ανοιχτούς περισσότερο από το προγραμματισμένο – ενδεχομένως και για χρόνια – καθώς η χώρα αγωνίζεται να τερματίσει τα καθημερινά μπλακάουτ που εξοργίζουν τους ψηφοφόρους και αποτρέπουν τους ξένους επενδυτές.

Η επιτυχία του JETP εξαρτάται από το σχέδιο της Eskom Holdings SOC, της κρατικής εταιρείας ηλεκτρικής ενέργειας που είναι υπεύθυνη για περίπου το 40% των εκπομπών της Νότιας Αφρικής, να αντικαταστήσει τα περισσότερα από τα 14 εναπομείναντα εργοστάσια άνθρακα με αιολική και ηλιακή ενέργεια. Ωστόσο, οι αλλεπάλληλες αναβολές επιβραδύνουν το πρόγραμμα από την έναρξή του, σκιάζοντας παρόμοιες συμφωνίες που συνάπτονται επί του παρόντος με την Ινδονησία, το Βιετνάμ, τη Σενεγάλη και την Ινδία.

Η καταχρεωμένη Eskom…

Καταχρεωμένη και στηριζόμενη σε κρατική χρηματοδότηση, η Eskom αναζητά έναν ηγέτη από τότε που παραιτήθηκε ο CEO του Andre de Ruyter τον Φεβρουάριο, κατηγορώντας υπουργό της κυβέρνησης για δωροδοκία.

Δεκαετίες αναποφασιστικότητας, κακοδιαχείρισης και διαφθοράς έχουν πλήξει ανεπανόρθωτα την εταιρεία. Ο παραιτηθείς διευθύνων σύμβουλος ισχυρίστηκε τα χρήματα που υπεξαιρέθηκαν από την εταιρεία είναι πολύ περισσότερα από 1 δισεκατομμύριο ραντ (55 εκατομμύρια δολάρια) τον μήνα.

…Και τα πρόσθετα εμπόδια

Πέρα από την υπόθεση της Eskom, οι προκλήσεις είναι εξίσου τρομακτικές. Οι πολιτικές αναταράξεις και οι κρίσιμες αλλαγές προσωπικού εμπόδισαν την πρόοδο. Η κυβέρνηση έχει μέχρι στιγμής παραμελήσει το δύσκολο έργο της διαπραγμάτευσης με τα εργατικά συνδικάτα. Και ο υπουργός Ενέργειας της χώρας, πρώην ανθρακωρύχος και συνδικαλιστής, είναι αυτοαποκαλούμενος «φονταμενταλιστής του άνθρακα».

Δεν είναι περίεργο λοιπόν ότι το κυβερνητικό σχέδιο από το οποίο εξαρτάται η χρηματοδότηση έχει ήδη καθυστερήσει την επίτευξη των όρων – προϋποθέσεων.

Χαρακτηριστική των προθέσεων της χώρας είναι η δήλωση του γενικού διευθυντή του γραφείου JETP της Eskom στο Bloomberg ότι: «Δεν έχει νόημα να κλείνουμε μονάδες σε σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα όταν έχουμε ενεργειακή κρίση».

Όταν η ιδέα να βοηθηθούν οι αναπτυσσόμενες χώρες να απομακρυνθούν από τα ορυκτά καύσιμα ενσωματώθηκε στις προτεραιότητες των συνεδριάσεων της G7, η Νότια Αφρική εμφανίστηκε ως μια φαινομενικά ιδανική δοκιμαστική περίπτωση. Κρίθηκε πως θα ήταν πιο απλό να εκπονηθεί ένα σχέδιο σε μια χώρα με μία μεγάλη ενεργειακή εταιρεία παρά πολλές μικρές. Μια χώρα με άφθονη ηλιοφάνεια και ισχυρούς ανέμους θα ήταν επίσης κατάλληλη για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας – και η Eskom ήδη εξέταζε μια πιθανή πράσινη μετάβαση, αλλά δεν είχε τα κεφάλαια να το υλοποιήσει.

Πέντε εταίροι —Γερμανία, Γαλλία, Βρετανία, ΗΠΑ και ΕΕ— συμφώνησαν να παράσχουν ένα μέρος των χρημάτων που απαιτούνται στη Νότια Αφρική για να κλείσουν τα ερειπωμένα εργοστάσια άνθρακα, να ενισχύσουν τη χωρητικότητα μετάδοσης, να προσθέσουν ΑΠΕ και να προωθήσουν την ανάπτυξη της βιομηχανίας ηλεκτρικών οχημάτων και υδρογόνου  για τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας.

Θεμελιώδης ο άνθρακας στη Ν. Αφρική

Ο άνθρακας είναι το θεμελιώδες καύσιμο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε η οικονομία της Νότιας Αφρικής, η πιο προηγμένη στην ήπειρο. Η φθηνή ενέργεια από τα άφθονα κοιτάσματα άνθρακα τροφοδοτούσε ορυχεία χρυσού που έφερναν ξένο νόμισμα για την κυβέρνηση του Απαρτχάιντ. Σε μια χώρα που δεν έχει πετρέλαιο, η Sasol  χρησιμοποιεί άνθρακα για την παραγωγή καυσίμων κινητήρων. Σήμερα οι μονάδες με καύση άνθρακα παρέχουν πάνω από το 80% της ηλεκτρικής ενέργειας της Νότιας Αφρικής, καθιστώντας την πιο εξαρτημένη από τα πιο ρυπογόνα ορυκτά καύσιμα από οποιαδήποτε άλλη μεγάλη οικονομία.

Μια άλλη πτυχή των δυσκολιών που εγείρονται στην εφαρμογή του προγράμματος ενεργειακής μετάβασης της Νοτίου Αφρικής έχει να κάνει με το γεγονός ότι το κυβερνών Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο χρησιμοποίησε τον άνθρακα για να ενισχύσει τις επιχειρήσεις που ανήκουν σε μαύρους και να προσφέρει θέσεις εργασίας στους ψηφοφόρους του. Είναι ιδιαίτερα περίπλοκο στη Νότια Αφρική, όπου ο άνθρακας είναι μέρος της ιστορίας του απελευθερωτικού αγώνα από την καταδυνάστευση των αποικιοκρατών.

Δεδομένου, όμως, ότι πλέον τα οικονομικά της Eskom και της κυβέρνησης έχουν επιδεινωθεί, οι σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής και οι πόλεις σε όλη την ανατολική ζώνη άνθρακα της Νότιας Αφρικής έχουν αφεθεί να καταστραφούν, με το ήμισυ της παραγωγικής ικανότητας να βγει εκτός ανά πάσα στιγμή. Η Eskom χρειάστηκε να δεσμεύσει ηλεκτρισμό τα τελευταία χρόνια. Φέτος έχουν επιβληθεί κυλιόμενες διακοπές ρεύματος κάθε μέρα, συχνά για περισσότερες από 10 ώρες κάθε φορά.

Ο υπουργός Ενέργειας Γκουέντε Μαντάσε, ο επιβλέπει την ενίσχυση της παραγωγής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, και ο πρόσφατα διορισμένος υπουργός ηλεκτρικής ενέργειας Kgosientsho Ramokgopa έχουν καταστήσει σαφές ότι προτεραιότητά τους είναι να μειώσουν τις διακοπές ρεύματος. Υποστηρίζουν ότι ο πιο γρήγορος τρόπος για να γίνει αυτό είναι να ανασυσταθούν τα εργοστάσια άνθρακα, κάτι που έχει το πρόσθετο όφελος της διατήρησης των θέσεων εργασίας και των δικτύων προστασίας.

Η Eskom εκτιμά ότι θα χρειαστούν 53 γιγαβάτ καθαρής ενέργειας να εγκατασταθούν έως το 2032 για να αντισταθμιστούν οι έξι σταθμοί άνθρακα που πρόκειται να αποσυρθούν πριν από αυτό. Όμως, τα μεγάλα έργα ΑΠΕ που κατασκευάζονται σε δυτικές επαρχίες με ισχυρό δυναμικό αιολικής ενέργειας εμποδίζονται από την έλλειψη χωρητικότητας του δικτύου.

Τίποτα δεν είναι τσάμπα

Ωστόσο, οι όροι ενός πακέτου διάσωσης χρέους ύψους 254 δισεκατομμυρίων ραντ που ανακοινώθηκε από την κυβέρνηση τον Φεβρουάριο απαγορεύουν στην εταιρεία να επενδύει σε νέα δυναμικότητα παραγωγής. Δεν μπορεί να αναλάβει πρόσθετο χρέος χωρίς την άδεια του υπουργείου Οικονομικών και μπορεί να δαπανήσει μόνο εντός στενών περιορισμών.

Η Νότια Αφρική εκτιμά ότι θα χρειαστεί περίπου 1,5 τρισ. ραντ (81 δισεκατομμύρια δολάρια) τα επόμενα πέντε χρόνια για να ξεκινήσει η μετάβαση, από ηλεκτροφόρα καλώδια μέχρι την έναρξη μιας βιομηχανίας υδρογόνου.

Τα 8,5 δισεκατομμύρια δολάρια που προσφέρουν οι διεθνείς εταίροι προορίζονται για μόχλευση περισσότερων επενδύσεων.  Η Ισπανία, για παράδειγμα, δήλωσε αυτόν τον μήνα ότι θα παράσχει 2,1 δισεκατομμύρια ευρώ (2,3 δισεκατομμύρια δολάρια) για την ενεργειακή μετάβαση και τις ανάγκες σε νερό.

Αλλά τα περισσότερα χρήματα δεν διατίθενται χωρίς αντάλλαγμα. Η χρηματοδότηση του JETP αποτελείται από ένα μείγμα επιχορηγήσεων, χρηματοδότησης με ευνοϊκούς όρους, εμπορικών δανείων και εγγυήσεων χρέους. Βάσει της τρέχουσας συμφωνίας, μόνο το 4% του συνόλου δεν χρειάζεται να επιστραφεί. Ο υπουργός Οικονομικών της Νότιας Αφρικής Enoch Godongwana εξέφρασε την ανησυχία του για ορισμένους από τους όρους του δανείου. Ακόμη και ο Πρόεδρος Cyril Ramaphosa, ο οποίος έχει υπερασπιστεί τη συμφωνία, έχει αναζητήσει περισσότερα χρήματα με τη μορφή επιχορηγήσεων.

Ενώ η Eskom ξεκίνησε τις συνομιλίες που οδήγησαν στο JETP, οι πιο εξέχοντες εσωτερικοί υποστηρικτές του αποχώρησαν από τότε.

Όλα αυτά δημιούργησαν σύγχυση στους χρηματοδότες που δηλώνουν σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις ότι ανησυχούν επίσης για το πώς θα καθοδηγηθεί η σχεδιαζόμενη αναδιάρθρωση της Eskom σε τρεις ξεχωριστές μονάδες —παραγωγή, μεταφορά και διανομή— υπό μια εταιρεία χαρτοφυλακίου. Αλλά, ακόμη και ακόμη και αυτά τα σχέδια έχουν καθυστερήσει.

Εσωτερικές πιέσεις

Εν τω μεταξύ, οι επιδεινούμενες διακοπές ρεύματος αυξάνουν την πίεση στον πρόεδρο της χώρας, Σίριλ Ραμαφόζα, έναν χρόνο πριν από τις γενικές εκλογές στις οποίες το ANC μπορεί να χάσει την πλειοψηφία για πρώτη φορά.

Παρόλο που διαφωνούν για την ενεργειακή μετάβαση σε καθαρή ενέργεια, ο Ραμαφόζα εξαρτάται από τον υπουργό Ενέργειας για την πολιτική του επιβίωση καθώς τον έχει στηρίξει όταν κινδύνευσε να χάσει σε μια εσωκομματική ψηφοφορία.

Το ANC εξαρτάται επίσης από μια ολοένα και πιο δύσκολη σχέση με το Κογκρέσο των Συνδικάτων της Νότιας Αφρικής με 1,8 εκατομμύρια μέλη. Ο Ραμαφόζα μέχρι στιγμής αποφεύγει να τους αντιμετωπίσει για το θέμα του κλεισίματος των μονάδων άνθρακα, συσσωρεύοντας τη μεταφορά προβλημάτων στο μέλλον.

«Πρέπει να πετύχει»

Ωστόσο, οι πλούσιες χώρες δεν εγκαταλείπουν τη συμφωνία, καθώς είναι κρίσιμο για αυτούς να αποδείξουν ότι το JETP μπορεί να πετύχει.

Είναι ενδεικτικές οι δηλώσεις στελεχών όπως του Άντονι Φίλιπσον, Ύπατου Αρμοστή της Βρετανίας στη Νότια Αφρική, σύμφωνα με τις οποίες «το Ηνωμένο Βασίλειο είναι πλήρως δεσμευμένο να υποστηρίξει τη δίκαιη ενεργειακή μετάβαση της Νότιας Αφρικής».

Στο ίδιο μήκος κύματος, η Αλέξια Λατορτού, βοηθός γραμματέας διεθνούς εμπορίου και ανάπτυξης στο υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ, δήλωσε ότι η χώρα της στέκεται επίσης δίπλα στο πρόγραμμα, μια στάση που απηχεί και τις διαθέσεις της γερμανικής και της γαλλικής πρεσβείας.

Ο Ραμαφόζα έχει επιδοθεί σε έναν αγώνα δρόμου για την ψήφιση ενός ανανεωμένου νόμου για τον κανονισμό ηλεκτρικής ενέργειας που θα δώσει κίνητρα στους ιδιώτες να επενδύσουν στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας – μειώνοντας το βάρος της Eskom στην επιτάχυνση της ανάπτυξης καθαρής ενέργειας – πριν από τις εκλογές που ενδέχεται να οδηγήσουν σε κυβέρνηση συνασπισμού.