Ποιο κράτος και γιατί κινδυνεύει να αποτύχει

Οι επιχειρηματίες πανηγύρισαν όταν ο Σίριλ Ραμαφόσα έγινε πρόεδρος της Νότιας Αφρικής το 2018, πιστεύοντας ότι ήταν πραγματιστής μεγιστάνας ικανός να διορθώσει την ανίκανη κλεπτοκρατία του προκατόχου του Τζέικομπ Ζούμα. Ωστόσο, πέντε χρόνια μετά, οι ίδιοι είναι εξοργισμένοι και κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, προειδοποιώντας ξεκάθαρα ότι η Νότια Αφρική θα μπορούσε να γίνει ένα αποτυχημένο κράτος.

Ήδη το 2023, οι διακοπές ρεύματος έχουν ξεπεράσει αυτές του 2022, που ήταν μέχρι τώρα η χειρότερη χρονιά στην ιστορία. Οι επιχειρήσεις σχεδιάζουν για ολική κατάρρευση του δικτύου. «Εάν συνεχιστεί αυτή η κρίση, δεν θα είμαστε σε θέση να εγγυηθούμε σταθερές προμήθειες τροφίμων, φαρμάκων και άλλων βασικών αγαθών», έγραψαν οι επιχειρηματίες λιανικής σε επιστολή τους προς τον πρόεδρο τον Φεβρουάριο. Το ηθικό έπεσε περαιτέρω όταν το ραντ έπεσε σε ιστορικό χαμηλό, αφότου ο Αμερικανός πρέσβης κατηγόρησε νωρίτερα τον Μάιο τη Νότια Αφρική για κρυφές αποστολές όπλων στη Ρωσία.

Κανείς πλέον δεν περιμένει ο Ραμαφόσα να διορθώσει το πρόβλημα. Όσοι διαθέτουν μέσα βρίσκουν ιδιωτικές εναλλακτικές λύσεις: ιδιωτική ασφάλιση υγείας, ιδιωτικά σχολεία και ασφάλεια ή ηλιακούς συλλέκτες στα σπίτια.

Οι δεσμοί μεταξύ των μεγάλων επιχειρήσεων και της κυβέρνησης ξεκίνησαν πριν από το 1994, όταν ο Νέλσον Μαντέλα και το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο ανέβηκαν στην εξουσία. Καθώς οι διεθνείς εταιρείες και τα κεφάλαια εγκατέλειπαν τη Νότια Αφρική τη δεκαετία του 1980, οι εγχώριοι όμιλοι έγιναν όλο και μεγαλύτεροι. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας τρεις όμιλοι ετερογενών δραστηριοτήτων έλεγχαν εταιρείες που αντιπροσώπευαν το 75% της αγοραίας αξίας του Χρηματιστηρίου του Γιοχάνεσμπουργκ.

Η προοπτική εθνικοποιήσεων ώθησε μεγάλες επιχειρήσεις, το 1985, να αψηφήσουν τις επιθυμίες του καθεστώτος του απαρτχάιντ, και έτσι η προεδρία του ομίλου Anglo-American συναντήθηκε με εξόριστους ηγέτες. Αυτές οι συνομιλίες οδήγησαν σε μια άτυπη συμφωνία με το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο να εγκαταλείπει τις εθνικοποίησεις ενώ οι επιχειρήσεις ασπάζονταν τη «θετική δράση» και εμπλουτίζονταν με μια μαύρη ελίτ συμπεριλαμβανομένου, του κ. Ραμαφόσα. Έτσι, η βασική δομή της νοτιοαφρικανικής οικονομίας ελάχιστα άλλαξε.

Σύμφωνα με έρευνα του ΔΝΤ, οι προσαυξήσεις από εισηγμένες στο χρηματιστήριο εταιρείες αυξήθηκαν κατά 25% από το 2000 έως το 2016, ενώ η μέση άνοδος παγκοσμίως ήταν 6%. Οι σταθερές προσαυξήσεις, δηλαδή οι τιμές πάνω από το οριακό κόστος παραγωγής, είναι φυσικό φαινόμενο ελλείψει ανταγωνισμού.

Τα προβλήματα έχουν ξεπεραστεί με ιδιωτική πρωτοβουλία, σύμφωνα με δημοσίευμα του Economist. Το 2015, ο κ. Ζούμα διέλυσε το ραντ αντικαθιστώντας έναν αξιοσέβαστο υπουργό Οικονομικών, ο οποίος είχε βοηθήσει να μπλοκάρει μια συμφωνία πυρηνικής ενέργειας πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων με τη Ρωσία, με ένα σκοτεινό βουλευτή. Οι βιομήχανοι κάλεσαν συνάντηση με κομματικά μεγαλοστελέχη, συμπεριλαμβανομένου του κ. Ραμαφόσα, ο οποίος μέχρι τότε είχε συγκεντρώσει μια περιουσία και είχε επιστρέψει στην πολιτική.

Ωστόσο, σήμερα οι κρίσεις δεν μπορούν να λυθούν τόσο απλά. Οι επιχειρηματίες αναφέρουν συνήθως τρία ζητήματα: εξουσία, επιμελητεία και έγκλημα. Οι περσινές διακοπές ρεύματος μπορεί να μείωσαν το ΑΕΠ κατά 7-8%. Το 2023 θα μπορούσε να είναι ακόμα πιο σκοτεινό. Το δίκτυο κινητής τηλεφωνίας έχει καταρρεύσει. Οι δαπάνες για ντίζελ για γεννήτριες μείωσαν αισθητά τα κέρδη των σούπερ μάρκετ.

Η Transnet, η κρατική εταιρεία που εκμεταλλεύεται τις εμπορευματικές σιδηροδρομικές μεταφορές, έχει χτυπηθεί, όπως και η Eskom, από καταγγελίες για διαφθορά και κακοδιαχείριση. Πέρυσι οι εξορυκτικές βιομηχανίες έχασαν 300 δισεκατομμύρια ραντ (16 δισεκατομμύρια δολάρια) διαφυγόντων εξαγωγών, περίπου το ένα τρίτο, επειδή δεν μπορούσαν να βγάλουν τα αγαθά τους από τη χώρα.

Ο παράγοντας απάτη

Το έγκλημα τα κάνει όλα χειρότερα. Το 2019 τουλάχιστον 183 έργα υποδομής διαταράχθηκαν από τη «μαφία των κατασκευών» που απαιτούσε θέσεις εργασίας και δωροδοκίες. Η κλοπή καλωδίων από τους σιδηροδρόμους κόστισαν στη Νότια Αφρική περίπου 50 δισεκατομμύρια ραντ το 2022. Ο πρώην επικεφαλής της σιδηροδρομικής Eskom, Αντρέ ντε Ρούιτερ που προσπάθησε να ξεριζώσει το καρκίνωμα, δηλητηριάστηκε τον Δεκέμβριο, αλλά επέζησε. Δυτικοί αξιωματούχοι ανησυχούν ότι η Νότια Αφρική είναι πλέον η πρωτεύουσα για ξέπλυμα χρήματος.

Ο κ. Ραμαφόσα έχει επανειλημμένα δεσμευτεί ότι θα τα καταφέρει, αλλά έχει αποτύχει οικτρά. Αν και κάποιοι δεν αμφισβητούν την τιμιότητα του, οι περισσότεροι τον θεωρούν ανίκανο. Όταν η αμερικανική υπουργός Οικονομικών Τζάνετ Γιέλεν επισκέφτηκε τη Νότια Αφρική νωρίτερα εφέτος, ακαδημαϊκοί και οικονομικοί παράγοντες της ζήτησαν να μιλήσει με νόημα στον πρόεδρο.

Επί αρκετά χρόνια οι εταιρείες έστελναν προσωπικό για να βοηθήσουν στη διαχείριση κυβερνητικών υπηρεσιών, πληρώνοντας τους μισθούς τους. Οι εταιρικοί δικηγόροι εργάζονται στην εισαγγελική αρχή, οι τραπεζίτες στο τμήμα της βιομηχανίας. Αρκετοί αποσπασμένοι συμμετέχουν στην Επιχείρηση Vulindlela («Κάντε στην άκρη»), μια κοινή πρωτοβουλία της προεδρίας και του τμήματος οικονομικών που έχει σκοπό να νικήσει τη γραφειοκρατική αδράνεια.

Τον Μάρτιο, ο κ. Ραμαφόσα είπε ότι ο ιδιωτικός τομέας θα πληρώσει για το Ταμείο Κινητοποίησης Πόρων (RMF), που έχει σχεδιαστεί για την πρόσληψη εξωτερικών συμβούλων.

Οι επιχειρηματικοί όμιλοι τονίζουν ότι οι προσπάθειές τους θα είναι διαφανείς. Και η προσέγγιση προσφέρει περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας από το να βασίζεται σε υπουργούς που είναι ενστικτωδώς δύσπιστοι προς την ελεύθερη αγορά.

Αλλά οι κριτικοί εξακολουθούν να ανησυχούν για το πώς συμπεριφέρονται οι επιχειρήσεις. Οι οργανωμένες επιχειρήσεις είχαν, τουλάχιστον μέχρι πρόσφατα, μια περίπτωση συνδρόμου της Στοκχόλμης, καλύπτοντας έναν αποτυχημένο πρόεδρο. Ίσως να ήταν καλύτερα αν οι ηγέτες των επιχειρήσεων εξηγούσαν στο κοινό την πραγματική έκταση της κρίσης της Νότιας Αφρικής, και ίσως γίνουν ακουστοί.

Στο πλαίσιο μιας παγκόσμιας δημοσκόπησης, από την αμερικανική εταιρεία συμβούλων Edelman, οι Νοτιοαφρικανοί είπαν ότι εμπιστεύονται τις επιχειρήσεις περισσότερο από την κυβέρνηση, τα μέσα ενημέρωσης ή τις ΜΚΟ, με διαφορά 40 ποσοστιαίων μονάδων (62%-20%).

Όμως, οι επιχειρήσεις εξακολουθούν να είναι πολύ δειλές όταν πρόκειται να ξεκαθαρίσουν τη διαφθορά. Αφού δηλητηριάστηκε, «απογοητεύτηκε» από την αντίδραση άλλων επιχειρηματιών, πολλοί από τους οποίους έστειλαν προσωπικά μηνύματα αλλά παρέμειναν σιωπηλοί δημοσίως, ο Αντρέ ντε Ρούιτερ φαίνεται απογοητευμένος. «Αλλά αυτή είναι η κουλτούρα», εκμυστηρεύθηκε στον  Economist.

Αλλά το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο δεν διορθώνεται, και άρα δεν μπορούν να διορθωθούν τα προβλήματα της χώρας, καθώς είναι βασικά κρατικιστικό. Η κατάσταση είναι τόσο φρικτή, υποστηρίζει πρώην υφυπουργός οικονομικών στο Economist, που η κοινωνία μπορεί να «εκραγεί ανά πάσα στιγμή».

H στιγμή θυμίζει 1985, τόνισε στον Economist ο Σονγκέζο Ζίμπι, πρώην συντάκτης επιχειρηματικών εφημερίδων και εταιρικό στέλεχος, ο οποίος ίδρυσε το δικό του πολιτικό κόμμα πριν μερικές μέρες. Αν και παραδέχεται ότι καμία μεμονωμένη εταιρεία δεν έχει τη δύναμη που είχαν οι όμιλοι την δεκαετία 1980, λέει ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να επιδείξουν παρόμοιο θάρρος σήμερα. Αντί να συμμετάσχουν σε ακόμη περισσότερες κρατικές πρωτοβουλίες, οι 40 ή 50 κορυφαίοι διευθυντές θα πρέπει να συγκεντρωθούν με συνδικάτα και ΜΚΟ για να καταρτίουν ένα νέο «κοινωνικό συμβόλαιο».

Εξουσία μη φιλική προς την αγορά

Οι επιχειρήσεις είναι απίθανο να αποδεχτούν τέτοιες προτάσεις, και όχι μόνο επειδή είναι ασαφείς, αλλά και επειδή το σημερινό κόμμα θα είναι και αύριο στην εξουσία. Οι εταιρείες αποδοκιμάζουν ήδη τον αναπληρωτή και πιθανότερο διάδοχο του Ραμαφόσαα, Πολ Μασατίλε.

Ωστόσο, φαίνεται ότι οι μεγάλες εταιρείες δεν αισθάνονται πλέον απομονωμένες από τα προβλήματα της Νότιας Αφρικής. Οι πιθανοί ανταγωνιστές είναι σχετικά σπάνιοι: η Παγκόσμια Τράπεζα προτείνει ότι η Νότια Αφρική έχει το ένα τρίτο των μικρών επιχειρήσεων που θα έπρεπε να έχει, δεδομένου του κατά κεφαλή ΑΕΠ. Μεγάλο μέρος των εσόδων που κερδίζουν οι 40 μεγαλύτερες εταιρείες που είναι εισηγμένες στο χρηματιστήριο προέρχονται από χώρες εκτός της Νότιας Αφρικής.

Αλλά υπάρχουν όρια στο τι μπορούν να κάνουν ακόμη και οι μεγαλύτερες εταιρείες για να προστατευθούν. Κάποιοι πιστεύουν ότι οι μεγάλες εταιρείες θα μπορέσουν ίσως να ξεπεράσουν τα προβλήματα βραχυπρόθεσμα, αλλά μακροπρόθεσμα η μοίρα τους είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την επιτυχία ή την αποτυχία της νοτιοαφρικανικής οικονομίας.

Αλλά κοιτώντας το νηφάλια, αν το 90% του πληθυσμού υποφέρει, πώς μπορεί αυτή η χώρα να είναι βιώσιμη;