Δημογραφικό πρόβλημα: Μείωση του πληθυσμού και δημογραφική πολιτική

Η πρόσφατη ανακοίνωση των αποτελεσμάτων (Απρίλιος 2023) των νέων δημογραφικών προβολών της Eurostat (Europop 2023) παρουσιάζουν μια μελλοντική επιδείνωση της δημογραφικής προοπτικής της χώρας μας. Συγκεκριμένα, ο πληθυσμός της χώρας μας προβλέπεται σύμφωνα με τις νέες δημογραφικές προβολές ότι θα έχει την τρίτη μεγαλύτερη μείωση (30,4%, Διάγραμμα 1) από όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1η η Λετονία και 2η η Λιθουανία).

Ειδικότερα, σύμφωνα με τις δημογραφικές προβολές της Eurostat του 2023, ο πληθυσμός της χώρας μας αναμένεται να μειωθεί από τα 10,46 εκατ. άτομα το 2022 στα 7,8 εκατ. άτομα το 2070, εκτίμηση η οποία είναι κατά 800.000 άτομα μειωμένη σε σχέση με τις αντίστοιχες δημογραφικές προβολές που είχε εκπονήσει η Eurostat πριν 4 χρόνια το 2019 (Europop2019) (Διάγραμμα 2).

Δημογραφικό: Βαθιές οικονομικές συνέπειες προκαλεί η κατάρρευση της παγκόσμιας γονιμότητας

Η δυσμενής αυτή εξέλιξη αναβαθμίζει, κατά αντικειμενικό τρόπο, τόσο τη γεωπολιτική διάσταση των δημογραφικών εξελίξεων στην Ελλάδα, όσο και την αναγκαιότητα του άμεσου σχεδιασμού και υλοποίησης μίας ολοκληρωμένης και συστηματικής μακροχρόνιας δημογραφικής πολιτικής. Κεντρικός και αναμενόμενος μετρήσιμος στόχος της δημογραφικής πολιτικής επιβάλλεται να είναι η πρόδρομη επιλογή της αποτροπής της μείωσης του πληθυσμού και στην συνέχεια της αύξησης του πληθυσμού.

Το προσδόκιμο ζωής, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 3, δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερη μεταβολή μεταξύ των δύο δημογραφικών προβολών (Europop 2019 & Europop 2023). Το ίδιο συμβαίνει και με το προσδόκιμο ζωής στην ηλικία των 65 ετών, αφού και στις προβολές του 2019 όπως και σε αυτές του 2023, το προσδόκιμο ζωής στην ηλικία των 65 ετών αυξάνεται από τα 18,7 έτη το 2022 στα 23,9 έτη το 2070. Δηλαδή, ένας ασφαλισμένος που συνταξιοδοτείται το 2023, θα λάβει κατά μέσο όρο 5,2 χρόνια λιγότερα σύνταξη από έναν ασφαλισμένο που θα συνταξιοδοτηθεί το 2070.

Προκειμένου να μην συμβεί αυτό και ο χρόνος της συνταξιοδότησης να παραμείνει σταθερός, σύμφωνα με το πρώτο Μνημόνιο (διάταξη που διατήρησαν και οι Ν. 4386/2016 και Ν. 4670/2020), το όριο ηλικίας της θεσμοθετημένης συνταξιοδότησης θα αυξηθεί κατά 5 έτη από τα 67 έτη στα 72 έτη. Η κυριότερη αιτία της μείωσης του πληθυσμού είναι η μεγάλη μείωση που έχει λάβει υπόψη της η Eurostat στις υποθέσεις εργασίας του 2023 αναφορικά με την μετανάστευση, σε σχέση με τις υποθέσεις εργασίας που είχαν χρησιμοποιηθεί για την μελλοντική πορεία της μετανάστευσης στις προβολές του 2019, οι οποίες ήταν πολύ πιο ευνοϊκές. Ο λόγος ήταν επειδή τα τέσσερα τελευταία έτη από το 2019 έχει παρατηρηθεί πολύ μικρό θετικό μεταναστευτικό ισοζύγιο σε σχέση με αυτό που προέβλεπε η Eurostat και ειδικότερα το έτος 2022 παρατηρήθηκε σημαντικά αρνητικό ισοζύγιο μετανάστευσης κατά 22.000 άτομα (57.000 εισερχόμενη μετανάστευση και 79.000 εξερχόμενη).

Η μετανάστευση, πράγματι, είναι ο σημαντικότερος λόγος μείωσης του πληθυσμού, αφού σε αντίθεση με την μείωση που παρατηρείται σε αυτή, η γεννητικότητα παρουσιάζεται βελτιωμένη στις δημογραφικές προβολές του 2023 σε σύγκριση με αυτές του 2019 (Διάγραμμα 4). Ειδικότερα, ο ολικός δείκτης γονιμότητας από τα 1,33 παιδιά ανά γυναίκα σε αναπαραγωγική ηλικία το 2019 παρουσίασε σημαντική αύξηση στα 1,43 παιδιά ανά γυναίκα σε αναπαραγωγική ηλικία το έτος 2021. Στις προβολές του έτους 2019 προβλέπονταν ότι αυτή η τιμή του δείκτη ολικής γονιμότητας θα επέλθει το έτος 2040 όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 4.

Όμως, παρά την σημαντική αύξηση του δείκτη γονιμότητας η Eurostat στις προβολές του 2023, προβλέπει ότι ο πληθυσμός θα μειωθεί κατά 30,4%. Αυτό οφείλεται κυρίως:

α) στο γεγονός ότι στις υποθέσεις εργασίας η Eurostat θεωρεί ότι και πάλι σε βάθος χρόνου, μέχρι το 2070, ο δείκτης ολικής γονιμότητας δεν θα ξεπεράσει την τιμή των 1,55 παιδιών ανά γυναίκα σε αναπαραγωγική ηλικία. Την υπόθεση αυτή εργασίας οφείλουμε ως χώρα να διαψεύσουμε διαμέσου της εφαρμογής μιας έγκαιρα σχεδιασμένης και αποτελεσματικά εφαρμοσμένης δημογραφικής πολιτικής,

β) στην αλλαγή της δομής του πληθυσμού που προκάλεσε η μεγάλη μείωση της γεννητικότητας τις δεκαετίες 1990 – 2000 και 2010 – 2020, με αποτέλεσμα ακόμη και με βελτίωση του δείκτη ολικής γονιμότητας ο πληθυσμός της χώρας να παρουσιάζει μείωση 30% μέχρι το 2070 και γ) στον σημαντικό ρόλο που έχει η μετανάστευση.

Παράλληλα, ο δείκτης εξάρτησης των ηλικιωμένων παρουσιάζεται σχεδόν σταθερός σε βάθος χρόνου αφού από 35,6% το 2021 θα αυξηθεί στο 60,6% σύμφωνα με τις πρόσφατες προβολές του 2023 (Διάγραμμα 5), ενώ με τις προβολές του 2019 προβλέπονταν να αυξηθεί στο 59,9% (ο συγκεκριμένος δείκτης είναι ο λόγος του πληθυσμού των ατόμων ηλικία 65 και άνω προς τον πληθυσμό ατόμων ηλικίας 15-64).

Ο δείκτης εξάρτησης των ηλικιωμένων χρησιμοποιείται από διεθνείς οργανισμούς, διάφορους οίκους συμβούλων ως ο βασικός λόγος για τον περιορισμό του κοινωνικού κράτους στην Ευρώπη αλλά και στην χώρα μας. Ο δείκτης αυτός χρησιμοποιείται ως ένας δείκτης γήρανσης του πληθυσμού, και ως ένδειξη μη μακροχρόνιας βιωσιμότητας των δημόσιων αναδιανεμητικών συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης και πρόνοιας, με την έννοια ότι θα επιβαρύνουν στο μέλλον τους κρατικούς προϋπολογισμούς και τα δημόσια οικονομικά των κρατών προς όφελος της ιδιωτικοποίησης αυτών και των αγορών ( χρηματαγορών και κεφαλαιαγορών).

Κατά συνέπεια, στην προοπτική των δυσμενών δημογραφικών εξελίξεων στην Ελλάδα, οι οποίες συμπυκνώνονται στην σταδιακή μείωση του πληθυσμού, επιβάλλεται να κατανοηθεί σε βάθος από τους φορείς σχεδιασμού και άσκησης των δημόσιων πολιτικών ότι το δημογραφικό πρόβλημα στην χώρα μας, στο παρόν και το μέλλον, καθίσταται όχι μόνο πληθυσμιακά αλλά και γεωπολιτικά-γεωοικονομικά σημαντικό. Η παρατήρηση αυτή σημαίνει ότι ο σχεδιασμός, η υλοποίηση και η ανά πενταετία αξιολόγηση του στόχου-αποτελέσματος, μίας δέσμης οικονομικών και κοινωνικών πολιτικών στην χώρα μας απαιτείται, μεταξύ άλλων, να διασφαλίζει την:

α) Γεωγραφική-Περιφερειακή κατανομή της παραγωγικής και κοινωνικο-οικονομικής δραστηριότητας,

β) Ασφάλεια στην εργασία και τους μισθούς με την θεσμική ελαχιστοποίηση των ευέλικτων και επισφαλών θέσεων απασχόλησης και την θεσμική αποκατάσταση των συλλογικών διαπραγματεύσεων και των συλλογικών συμβάσεων εργασίας, γ) Δυνατότητα στέγασης των νέων νοικοκυριών με κεντρικά και περιφερειακά προγράμματα κοινωνικής κατοικίας,

δ) Ενίσχυση του διαθέσιμου εισοδήματος των νέων νοικοκυριών με οικονομική υποστήριξη κατά την γέννηση (αυξημένη, ιδιαίτερα, για το δεύτερο και το τρίτο παιδί,

ε) Περιφερειακή σύσταση και ενίσχυση των κοινωνικών υποδομών (π.χ. βρεφονηπιακοί σταθμοί, σχολεία ημερήσιας λειτουργίας) καθώς και των δημόσιων σχηματισμών και υπηρεσιών υγείας,

στ) Θεσμοθέτηση της τρίτεκνης οικογένειας ως πολύτεκνης και θέσπιση φορολογικών ελαφρύνσεων και απαλλαγών, ζ) Δυνατότητα στις γυναίκες που έχουν αποκτήσει τρίτο παιδί να συνταξιοδοτούνται πέντε έτη νωρίτερα.

Σάββας Γ. Ρομπόλης, Ομότιμος Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου

Βασίλειος Γ. Μπέτσης, Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου