ΤτΕ: Γεωοικονομικός κατακερματισμός – Από το deglobalisation στο slowbalisation

Στους γεωπολιτικούς παράγοντες που διαδραματίζουν ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις, αναφέρεται μεταξύ άλλων η Έκθεση της Τραπέζης της Ελλάδος για τη Νομισματική Πολιτική 2022-2023 που υπεβλήθη χθες Παρασκευή στον Πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων και το Υπουργικό Συμβούλιο.

Οι παράγοντες αυτοί προκαλούν αναθεώρηση των υφιστάμενων προσεγγίσεων και θέτουν νέα διλήμματα πολιτικής οικονομίας για τα κράτη και τους διεθνείς οργανισμούς.

Μετά από μία σύντομη ιστορική αναδρομή των βασικών γεγονότων των τελευταίων δεκαετιών, η ΤτΕ υπογραμμίζει ότι τα μέτρα που λαμβάνονται πλέον σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο για την ενεργειακή και εφοδιαστική ασφάλεια των κρατών και τη στρατηγική τους αυτονομία, αν και αναγκαία σε πολλές περιπτώσεις, οδηγούν σε έναν διεθνή οικονομικό και χρηματοπιστωτικό κατακερματισμό με βάση γεωπολιτικά κριτήρια, δηλ. σε έναν γεωοικονομικό κατακερματισμό.

ΤτΕ: Ανάπτυξη 2,2% «βλέπει» για φέτος – Στο 3% το 2024 και στο 2,7% το 2025

Κατακερματισμός και friend-shoring

Ο γεωοικονομικός κατακερματισμός, ως μια σύνθετη διαδικασία αναστροφής της οικονομικής ενοποίησης (disintegration) και αποτέλεσμα επιλογών πολιτικής κρατών και επιχειρήσεων, περιλαμβάνει πρωτοβουλίες, μεταξύ άλλων, για επαναπατρισμό οικονομικών δραστηριοτήτων (reshoring), ανακατεύθυνση των ροών εμπορίου και κεφαλαίων σε γεωπολιτικά φιλικές χώρες (friend-shoring) και αυστηρότερα κριτήρια για την πραγματοποίηση ξένων άμεσων επενδύσεων (FDI screening).

Οι συντάκτες της έκθεσης, υπογραμμίζουν ότι γεωοικονομικός κατακερματισμός όσο σημαντικός και αν είναι για την εθνική και οικονομική ασφάλεια και τη διατήρηση τεχνολογικών πλεονεκτημάτων, ενέχει αναπόφευκτα κόστη και επιπτώσεις (βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες) για το εισόδημα, τον πληθωρισμό, τις ροές κεφαλαίων και το τραπεζικό σύστημα.

Επιβράδυνση της παγκοσμιοποίησης και γεωπολιτικές εντάσεις

Η παγκοσμιοποίηση ως διαδικασία συνεχούς αύξησης του διεθνούς εμπορίου και των ξένων άμεσων επενδύσεων (ΞΑΕ) δεν έχει αντιστραφεί (δεν υπάρχει δηλ. «deglobalisation»), ωστόσο φαίνεται ότι έχει επιβραδυνθεί («slowbalisation»).

Οι γεωπολιτικοί κίνδυνοι

Σύμφωνα με την ΤτΕ οι γεωπολιτικοί κίνδυνοι, όπως μετρούνται με διάφορους δείκτες, έχουν αυξηθεί διεθνώς, ιδίως μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Την τελευταία δεκαετία οι στρατιωτικές συγκρούσεις παγκοσμίως τριπλασιάστηκαν, ενώ οι διαφωνίες μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας στα ψηφίσματα του ΟΗΕ έχουν αυξηθεί.

Από το 2017, η έμφαση της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ στο σύνθημα “Πρώτα η Αμερική” επανεισήγαγε στο δημόσιο διάλογο τη γεωπολιτική και τα γεωοικονομικά.

Στρατηγική αυτονομία

Ο όρος Στρατηγική Αυτονομία (ΣΑ – strategic autonomy) αναφέρεται στην ικανότητα της ΕΕ να δρα αυτόνομα, χωρίς να εξαρτάται από τρίτες χώρες, σε στρατηγικής σημασίας ζητήματα, όπως είναι η άμυνα και η οικονομία.

Ήδη από τον Οκτώβριο του 2020 οι αρχηγοί κρατών ή κυβερνήσεων της ΕΕ είχαν τονίσει ότι η επίτευξη ΣΑ με παράλληλη διατήρηση μιας ανοικτής οικονομίας αποτελεί βασικό στόχο της Ένωσης.

Ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Charles Michel, σε διάφορες ομιλίες του από το 2020, έχει αναφερθεί στην ανάγκη στρατηγικής αυτονομίας της ΕΕ ως προς την πρόσβασή της σε κρίσιμους πόρους όπως τα ιατροφαρμακευτικά προϊόντα, οι σπάνιες γαίες, οι μικροεπεξεργαστές, το διάστημα και η κυβερνοασφάλεια, αναδεικνύοντας τη ΣΑ ως το νέο κοινό στόχο της ΕΕ για τον αιώνα που διανύουμε.

Καταλύτες εξελίξεων

Η αλματώδης αύξηση της τιμής του φυσικού αερίου από τα μέσα του 2021 και η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το Φεβρουάριο του 2022 υπήρξαν καταλύτες εξελίξεων στην ΕΕ. Με τη διακήρυξη των Βερσαλλιών, που υιοθετήθηκε στην άτυπη σύνοδο των αρχηγών κρατών ή κυβερνήσεων της ΕΕ στις 10-11 Μαρτίου 2022, αποφασίστηκαν ο περιορισμός της εξάρτησης της ΕΕ από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα, με γνώμονα και τους κλιματικούς στόχους της ΕΕ για το 2050, η ενίσχυση των αμυντικών δυνατοτήτων της Ένωσης και η οικοδόμηση μιας πιο ισχυρής οικονομικής-βιομηχανικής βάσης.

Συμφωνήθηκε τα κράτη-μέλη να μειώσουν σταδιακά τις εισαγωγές καυσίμων από τη Ρωσία, διαφοροποιώντας τον ενεργειακό εφοδιασμό και τις οδούς εφοδιασμού, συμπεριλαμβανομένου του υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), επιταχύνοντας την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και του υδρογόνου, βελτιώνοντας τις διασυνδέσεις μεταξύ των ενεργειακών δικτύων της ΕΕ και αυξάνοντας την ενεργειακή απόδοση.

Απεξάρτηση από τη ρωσική ενέργεια

Ο περιορισμός της εξάρτησης της ΕΕ από τα ρωσικά καύσιμα έχει κομβική σημασία για την ενίσχυση της ενεργειακής ανθεκτικότητας και αυτονομίας της ΕΕ, ιδίως σε περίπτωση ενεργειακών ελλείψεων, και αποτελεί επίσης ευκαιρία για να επιταχυνθεί η στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας

Ανταποκρινόμενη στην έκκληση των ηγετών για ένα σχέδιο που θα θέτει σε εφαρμογή την απόφασή τους για τις ρωσικές εισαγωγές, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε το σχέδιο REPowerEU το Μάιο του 2022. Βάσει του σχεδίου, η ΕΕ συνέστησε εθελοντική ενεργειακή πλατφόρμα, η οποία στηρίζει τις συντονισμένες από κοινού αγορές ενέργειας για όλες τις χώρες της ΕΕ και για ορισμένους Ευρωπαίους εταίρους. Παράλληλα προωθήθηκε η επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης. Οι χώρες της ΕΕ έχουν δεσμευθεί να επιτύχουν τους στόχους της Ευρωπαϊκής Πράσινης

Συμφωνίας για μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην ΕΕ και της κλιματικής ουδετερότητας στην ΕΕ έως το 2050. Το Μάρτιο του 2023 το Συμβούλιο της ΕΕ προώθησε σειρά προτάσεων της δέσμης προσαρμογής στον στόχο του 55%, η οποία αποσκοπεί στη μείωση των καθαρών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά τουλάχιστον 55% έως το 2030.

Κίνδυνοι και κόστος κατακερματισμού

Η στρατηγική επιλογή λιγότερης διεθνούς οικονομικής ενοποίησης πλήττει την ευημερία κυρίως των περισσότερο ανοικτών και εξωστρεφών οικονομιών όπως η ΕΕ. Η ΕΕ μεταπολεμικά πρωτοστάτησε για το ελεύθερο εμπόριο διεθνώς. Η ζώνη του ευρώ συνεχίζει να είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας στον κόσμο, με μερίδιο 26% του συνόλου, έναντι 12,8% της Κίνας και 9,1% των ΗΠΑ, οι οποίες είναι μεγαλύτερες οικονομίες με βάση το ΑΕΠ (στοιχεία ΔΝΤ για το 2021).

Ως προς το διεθνές εμπόριο, ο γεωοικονομικός κατακερματισμός εκτιμάται ότι αποτελεί μία κατάσταση όπου ζημιώνονται όλοι (lose-lose), με το μέγεθος του κόστους σε όρους υψηλότερων τιμών και χαμηλότερης ευημερίας να εξαρτάται από την ένταση εφαρμογής του. Παράλληλα, το μέγεθος των επιπτώσεων παρουσιάζει σημαντική ετερογένεια μεταξύ των οικονομιών, ενώ μάλλον υποχωρεί σε μεγαλύτερο χρονικό ορίζοντα καθώς συντελείται η ανακατανομή και ανακατεύθυνση πόρων.

Συμπεράσματα

Συμπερασματική η ΤτΕ αναφέρει ότι η αρχή της πολυμερούς οικονομικής συνεργασίας που υιοθετήθηκε μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σήμερα δέχεται ισχυρό πλήγμα, καθώς νέες προκλήσεις οδηγούν σε τάσεις κατακερματισμού στο διεθνές εμπόριο και τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές. Κατά τις προηγούμενες δεκαετίες οι διεθνείς οικονομικές σχέσεις είχαν ως προτεραιότητα την εξοικονόμηση κόστους με βάση το βέλτιστο διεθνώς καταμερισμό εργασίας και η παγκόσμια ανάπτυξη βασίστηκε στην αλματώδη αύξηση της εξωχώριας δραστηριότητας σε οικονομίες χαμηλού κόστους.

Μετά την πανδημική και ενεργειακή κρίση όμως, η στρατηγική αυτονομία, ως η δυνατότητα αυξημένης εξασφάλισης τροφίμων, καυσίμων και κρίσιμων πρώτων υλών, και η προστασία της εθνικής ασφάλειας έχουν αναδειχθεί ως εξίσου σοβαρές προτεραιότητες.

Η ΕΕ, ως ο μεγαλύτερος εξαγωγέας στον κόσμο και πυλώνας του διεθνούς πολυμερούς οικονομικού συστήματος, θα πρέπει να συνεχίσει να υποστηρίζει τις ανοικτές οικονομίες, επιλέγοντας μεγαλύτερη διαφοροποίηση των πηγών εφοδιασμού της, μεγαλύτερη αξιοποίηση και εμβάθυνση της κοινής αγοράς της, χωρίς όμως περιττές εμπορικές προστριβές οι οποίες θα οδηγήσουν σε απώλεια ευημερίας.