Το κυνήγι της προσοχής…

Στην αρχή, στις αποκαλούμενες νομαδικής κοινωνίες, ο ανθρωπος έδινε τον υπέρ πάντων αγώνα για τροφή και προφύλαξη από τα στοιχεία της φύσης και τα άγρια ζώα. Στη συνέχεια σχηματίστηκαν οι πρωτες φυλές.

Όμως μετά τις μεγάλες παραγωγικές επαναστάσεις, στη γεωργία και στη βιομηχανική παραγωγή αγαθών, η διάδοση και η εύκολη κατανάλωση λίπους, ζάχαρης και αλατιού, που κάποτε ήσαν σπάνια είδη, προκαλεί παχυσαρκία, διαβήτη, καρδιακές παθήσεις και άλλα προβλήματα υγείας.

Αντίστοιχα, μετά τη γνωστική επανάσταση και την εμφάνιση της πρώτης γλώσσας, όπως πολύ ορθά επισημαίνει ο Τζων Χίγκς, υπήρξαν μύθοι και αφηγήματα. Οι άνθρωποι πρέπει να βολευτούν με τις ιστορίες της φυλής τους, μαζί με τα κουτσομπολιά για τις σχέσεις και συμπεριφορές ατόμων από άλλες φυλές. Επειδή δε, η κοινωνική ενσωμάτωση, ευνοούσε την εξέλιξη του είδους, τα μέλη της φυλής που είχαν ασχοληθεί περισσότερο με όλα αυτά ήταν πιο πιθανό να κληροδοτήσουν τα γονίδιά τους. Δεκάδες χιλιάδες χρόνια μετά, έτσι, νιώθουμε βαθιά ανάγκη για κουτσομπολιό, για ιστορίες, για όλα όσα συνιστούν τον συμπεριληπτικό μύθο μας. Περνάμε τα βράδια μας μπροστά από οθόνες, «καταβροχθίζουμε» τα καινούρια επεισόδια σειρών στο Netflix, «κολατσίζουμε» με μπουκίτσες από τα τελευταία κουτσομπολιά στο Twitter, παρακολουθούμε talk show και τηλεοπτικές σειρές και μας παίρνει ο ύπνος βλέποντας σαπουνόπερες.

Όλα αυτά όμως στην ψηφιακή και διαδικτυακή εποχή μας, σταδιακά αλλάζουν και μάλιστα με πολύ μεγαλύτερη ταχύτητα απ’ ότι στο παρελθόν.

Τον 21ο αιώνα η προσοχή είναι αυτό που σπανίζει, όχι το αφήγημα. Κάθε ψήγμα είδησης αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να περάσει απαρατήρητο λόγω των άπειρων εναλλακτικών επιλογών. Όταν η προσοχή είναι σπάνια, είναι αναγκαίο να προσπαθείς να την προκαλέσεις. Τα δελτία ειδήσεων σήμερα είναι πιο κραυγαλέα από ποτέ. Υπόσχονται καταστροφές και τρόμο και γνωρίζουν πως ο καλύτερος τρόπος για να τραβήξουν την προσοχή μας είναι να απευθυνθούν στα ταπεινότερα ένστικτά μας. Κάθε είδηση μας ανακοινώνεται σαν το πιο τρομερό πράγμα που έγινε ποτέ.

Δημιουργείται έτσι η αίσθηση πως η μυθολογία «εντός» της οποίας ζούμε περνάει κάτι σαν νευρική κρίση. Όπως περιγράφει την κατάσταση ο Αμερικανός ψυχολόγος Στίβεν Πίνκερ: «….Καθημερινά τα δελτία ειδήσεων είναι γεμάτα με ιστορίες για πολέμους, τρομοκρατία, εγκλήματα, μόλυνση, ανισότητα, ναρκωτικά, καταπίεση. Και δεν μιλάμε μόνο για τους τίτλους· είναι και τα άρθρα γνώμης. Τα εξώφυλλα των περιοδικών μάς προειδοποιούν για λοιμούς, καταποντισμούς, επιδημίες. Οι “κρίσεις” είναι τόσο πολλές (γεωργίας, υγείας, συνταξιοδότησης, ευ ζην, ενέργειας, ελλείμματος) ώστε οι κειμενογράφοι να αναγκάζονται να χρησιμοποιούν τον πλεοναστικό όρο “σοβαρή κρίση”…..».

Στην ψηφιακή εποχή μας, πάθος μας έστω και για ψήγματα πληροφορίας έγινε έκδηλο όταν εμφανίστηκαν τα «έξυπνα» τηλέφωνα. Οι άνθρωποι τώρα αστειεύονται ανοιχτά για το πόσο εθισμένοι είναι στα «έξυπνα» τηλεφωνά τους και πόσο χρόνο σπαταλούν παίζοντας με αυτά. Για πολλούς πάντως, η σκέψη να χάσουν το «έξυπνο» τηλέφωνο τους είναι πολύ πιο επώδυνη από τη σκέψη να χάσουν τα κλειδιά του σπιτιού τους ή το πορτοφόλι τους. Μοιάζει κάπως σαν να έχουν γίνει τα «έξυπνα» τηλέφωνά μας μέρος της ίδιας της ύπαρξής μας και συνεπώς ούτε μας περνάει από το μυαλό να τα αποχωριστούμε. Μεταχειριζόμαστε τα «έξυπνα» τηλέφωνά μας σαν κομμάτι της ψυχής μας.

Σταδιακά γίνονται κομμάτι της «συνείδησης» ή επιδιώκουν κάτι τέτοιο, γεγονός που θα αλλάξει σε κάποια άγνωστη φάση και τον άνθρωπο. Και όλα αυτά συμβαίνουν, επισημαίνει ο Τζω Χιγκς στο βιβλίο του «Το μέλλον αρχίζει εδώ και τώρα» (Μεταίχμιο) εξαιτίας ενός νευροδιαβιβαστή, της ντοπαμίνης. Πρόκειται για μια πολύ χρήσιμη χημική ουσία του εγκεφάλου. Παίρνει μέρος σε πολλές πολύπλοκες λειτουργίες, από τη σωματική κίνηση μέχρι την εμπέδωση μιας συμπεριφοράς. Αυτός ο τελευταίος ρόλος της παρουσιάζει και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού, όταν ο εγκέφαλος σας αναμένει ότι αυτό που πρόκειται να βιώσει είναι ευχάριστο, η ντοπαμίνη μας καθιστά πιο επιρρεπείς να επαναλάβουμε την ίδια συμπεριφορά στο μέλλον. Ως αποτέλεσμα, η ντοπαμίνη παίζει ρόλο στη δημιουργία εθιστικής, αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς.

Η Σίλικον Βάλεϊ γνωρίζει πολύ καλά πώς λειτουργεί αυτός ο βιολογικός μηχανισμός. Μια εταιρεία που ονομάζεται Dopamine Labs, για παράδειγμα, υπόσχεται να χρησιμοποιήσει τις γνώσεις της νευροεπιστήμης προκειμένου να κάνει τους ανθρώπους να επιστρέφουν ξανά και ξανά στις εφαρμογές του κινητού τους. Ο ιδρυτής της εταιρείας Ράμσεϊ Μπράουν σπούδασε και ο ίδιος νευροεπιστήμες προτού ιδρύσει την εταιρεία του. Τον ενδιαφέρει αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «χακάρισμα του μυαλού». Όπως είπε στο τηλεοπτικό πρόγραμμα του CBS 60 Minutes, «ένας προγραμματιστής ηλεκτρονικών υπολογιστών που τώρα κατανοεί πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος, γνωρίζει πώς να γράψει κώδικα ο οποίος θα ωθεί τον εγκέφαλο να κάνει συγκεκριμένα πράγματα».

Ως παράδειγμα αυτού, ο Μπράουν ισχυρίστηκε πως το Instagram χρησιμοποιεί έναν αλγόριθμο ο οποίος έχει τη δυνατότητα να μη σου λέει αμέσως τον σωστό αριθμό των like που πήρε η φωτογραφία σας. Αν μπεις στην εφαρμογή για να δεις τις αντιδράσεις στη φωτογραφία σου και νιώσεις απογοήτευση, επιστρέφεις αργότερα και χαίρεσαι βλέποντας τα πραγματικά νούμερα. Η χειραγώγηση του χρήστη κατ’ αυτόν τον τρόπο, ώστε να νιώθει αρχικά απογοήτευση και στη συνέχεια χαρούμενος, τον αναγκάζει να επιστρέφει στην εφαρμογή, βλέποντας έτσι και περισσότερες διαφημίσεις. Εφαρμογές από το Facebook είναι «σχεδιασμένες να προκαλούν εθισμό» είπε ο Μπράουν.

«…Από τη στιγμή που καταλάβαμε, έως ένα σημείο, πώς λειτουργούν τα τμήματα του εγκεφάλου, υπάρχουν άτομα που βρήκαν τρόπους να τα “ξεζουμίζουν” και ακόμα περισσότερο να “φυτεύουν” τις πληροφορίες σε εφαρμογές. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον,ενας νέος ολοκληρωτισμός ήδη εκκολάπτεται και το χειρότερο είναι ότι το «χακάρισμα των εγκεφάλων», μέσω της αλλοίωσης της πραγματικότητας, μπορεί να γίνει όπλο μαζικής καταστροφής στη διάθεση μιας παγκόσμιας οργάνωσης ανθρώπινων απορριμμάτων… που διψούν για εξουσία…