
της Αναστασίας Δρανδάκη*
Ελάχιστα μνημεία του βυζαντινού πολιτισμού διατηρούνται με την πληρότητα, την ποιότητα και την πολυμορφία που αντιπροσωπεύει η Μονή του Οσίου Λουκά Στειριώτη στη Βοιωτία. Αρχιτεκτονική, γλυπτική, ψηφιδωτά και ζωγραφική, οι κυριότερες εκφάνσεις της μνημειακής εκκλησιαστικής τέχνης του Βυζαντίου, εκπροσωπούνται στα διαδοχικά κτίρια της μονής με λύσεις τολμηρές και καινοτόμες. Η σύνθεση στοιχείων της κωνσταντινουπολίτικης και της τοπικής παράδοσης που διατυπώνεται με ώριμο και ολοκληρωμένο τρόπο στον ναό της Παναγίας και στο καθολικό της μονής δημιούργησε νέα πρότυπα που καθόρισαν για αιώνες την πορεία της εκκλησιαστικής τέχνης στον ελλαδικό χώρο.
Ο όσιος Λουκάς, που εγκαταστάθηκε στη σημερινή θέση του μοναστηριού το 946/47, θεράπευε, προφήτευε και συμβούλευε τους πιστούς, ενώ η φήμη του ξεπέρασε τα τοπικά όρια, δημιουργώντας δεσμούς με το αυτοκρατορικό περιβάλλον και τους ανώτερους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. Οσο ακόμη ο άγιος ήταν εν ζωή, με την οικονομική ενίσχυση του στρατηγού του θέματος Ελλάδος Κρηνίτη, ξεκίνησε η ανέγερση ναού της Αγίας Βαρβάρας που, σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, ταυτίζεται με τον σημερινό ναό της Παναγίας, τον παλαιότερο από τους δύο ναούς της μονής. Μετά τον θάνατό του, ο τάφος του εντάχθηκε από τους μοναχούς με σταυρόσχημο ευκτήριο (ναό) και εξελίχθηκε σε σημαντικό υπερτοπικό προσκύνημα.
Οι δύο ναοί
Στις αρχές του 11ου αιώνα, η αυξανόμενη σημασία του προσκυνήματος και η πυκνή ροή των πιστών δημιούργησαν την ανάγκη ανέγερσης μιας νέας μεγαλοπρεπούς εκκλησίας, του σημερινού καθολικού της μονής. Η μετακομιδή του λειψάνου του οσίου στη νέα λάρνακα, γύρω από την οποία αρθρώθηκε το προσκύνημα, έγινε το 1011. Με τη νέα διαμόρφωση, το νότιο διαμέρισμα του εξωνάρθηκα του παλαιότερου ναού της Παναγίας ενσωματώθηκε στο μεταγενέστερο καθολικό, διαμορφώνοντας έτσι έναν ανοικτό δίαυλο επικοινωνίας μεταξύ των δύο κτιρίων.
Ο παλαιότερος ναός της Παναγίας, ένα κομψοτέχνημα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, παρουσιάζει με τρόπο ολοκληρωμένο το νέο πρότυπο για τους ναούς της Νότιας Ελλάδας. Ο πλούσιος γλυπτός και κεραμοπλαστικός διάκοσμος των εξωτερικών όψεων του ναού, με καρδιόσχημα, ανθέμια και ποικίλους αραβικούς χαρακτήρες, τεκμηριώνει τον διαρκή διάλογο και τις ανταλλαγές ανάμεσα στη βυζαντινή και την ισλαμική τέχνη της περιόδου.
Το νέο καθολικό της μονής που χτίστηκε στις πρώτες δεκαετίες του 11ου αιώνα εισάγει στη βυζαντινή ναοδομία έναν νέο αρχιτεκτονικό τύπο, τον τεχνικά απαιτητικό και πολυδάπανο οκταγωνικό σύνθετο σταυροειδή εγγεγραμμένο. Ο τεράστιος τρούλος, κύριο γνώρισμα αυτής της αρχιτεκτονικής παραλλαγής, και τα πολλά παράθυρα δίνουν ενότητα και φως στον ευρύ κεντρικό χώρο.
Ο πλούσιος διάκοσμος
Το εσωτερικό του καθολικού, με τα εξαίρετης ποιότητας ψηφιδωτά, τον πλούσιο γλυπτό διάκοσμο και τις πολύχρωμες ορθομαρμαρώσεις, συγκροτεί ένα σύνολο ενιαίας σύλληψης και άψογης εκτέλεσης από κορυφαία βυζαντινά εργαστήρια της πρωτεύουσας. Τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες που κοσμούν τον ναό – έκφραση του αντικλασικού ρεύματος στη μεσοβυζαντινή ζωγραφική – συνδυάζουν χριστολογικές σκηνές και παλαιοδιαθηκικά θέματα με έναν εντυπωσιακό αριθμό πορτρέτων αγίων από όλες τις τάξεις της ουράνιας εκκλησίας: μοναχούς, ιεράρχες, στρατιωτικούς, μάρτυρες. Ανάμεσά τους, ξεχωριστή θέση έχουν τα πολλαπλά πορτρέτα του οσίου Λουκά δίπλα σε άλλους σύγχρονους τοπικούς αγίους, όπως ο Λουκάς Γουρνικιώτης και ο όσιος Νίκων ο «Μετανοείτε».
Κάτω από τον κυρίως ναό του καθολικού, η υπόγεια κρύπτη, χώρος με νεκρικό προορισμό για τους μοναχούς, διακοσμείται με τοιχογραφίες εφάμιλλες και ανάλογες του διακόσμου του κυρίως ναού.
Ωστόσο, πέρα από την εξαιρετική ποιότητα των δύο βυζαντινών ναών του 10ου και του 11ου αιώνα που αποτελούν την καρδιά του μοναστικού συγκροτήματος, είναι η ενότητα δομημένου χώρου και φυσικού περιβάλλοντος, που συνιστά τη μοναδική φυσιογνωμία του βοιωτικού προσκυνήματος.
Η τειχισμένη μονή, με τα προσκτίσματα, τα κελιά και τους παραγωγικούς χώρους που διατηρεί, περιβαλλόμενη από τα περιβόλια, τους ελαιώνες και το μοναδικό φυσικό τοπίο στις υπώρειες του Ελικώνα, συμπυκνώνει ιδανικά τον σημαίνοντα ρόλο των μεγάλων μοναστηριών – προσκυνημάτων στην οργάνωση και την οικονομία του μεσαιωνικού Βυζαντίου. Συγχρόνως, οι μεταγενέστερες φάσεις και η χρονική αλληλουχία των κτιρίων της μονής τεκμηριώνουν τη μακραίωνη ιστορία της, τις περιπέτειες αλλά και την επιβίωσή της.
Μνημείο της UNESCO
Αυτή η ενότητα μοναστικού συγκροτήματος και φυσικού περιβάλλοντος, άλλωστε, προβάλλεται από την UNESCO ως κομβικό στοιχείο για την κήρυξη της μονής ως μνημείου παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, μαζί με τα δύο άλλα εξαίρετα μοναστικά σύνολα του 11ου αιώνα που έχει η Ελλάδα, τη Μονή Δαφνίου και τη Νέα Μονή Χίου.
Καθώς γράφεται αυτό το σημείωμα, η πυρκαγιά που κατακαίει την περιοχή βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη. Ηδη, το μοναδικό φυσικό περιβάλλον της μονής, η θέα που κάθε χρόνο σταματάμε να θαυμάσουμε άναυδοι με τους φοιτητές μας πριν καν μπούμε στο μοναστήρι, έχει πληγεί δραματικά. Κάποια από τα κτίσματα που πλαισιώνουν τους δύο ναούς έχουν υποστεί μεγάλες καταστροφές. Ελπίζω ότι η καθολική προστασία του μοναστηριού και του φυσικού τοπίου που αποδείχθηκε πικρά ανεπαρκής θα γίνει και θα παραμείνει οργανωμένο σχέδιο και προτεραιότητα της πολιτείας.
* Η Αναστασία Δρανδάκη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ και επιστημονική σύμβουλος του Μουσείου Μπενάκη
Πηγή: Έντυπη έκδοση «ΤΑ ΝΕΑ»


Latest News

«Μπλόκο» από το ΚΑΣ σε Λάνθιμο για γύρισμα στην Ακρόπολη - Τι συνέβη
Ο βραβευμένος Έλληνας δημιουργός Γιώργος Λάνθιμος ήθελε να κάνει ένα γύρισμα για τη νέα του ταινία «Bugonia» στην Ακρόπολη, ωστόσο το ΚΑΣ αποφάσισε ομόφωνα να μην κάνει δεκτό το αίτημά του.

Φεύγει ο επικεφαλής εμβολίων της FDA και οι μετοχές φαρμακοβιομηχανιών γίνονται... συντρίμμια
Ο Μαρκς επέβλεψε την έγκριση των εμβολίων κατά της COVID-19 ως επικεφαλής του Κέντρου Βιολογικής Αξιολόγησης και Έρευνας του FDA

Η «χρυσή» Euroleague - Από τον Ναν και τον Βεζένκοφ στα 2.600.000 του Σλούκα
Πόσοι Έλληνες βρίσκονται στη λιστα με τους δέκα πιο ακριβοπληρωμένους παίκτες στη Euroleague

Πέθανε ο Ρίτσαρντ Τσάμπερλεϊν
O ηθοποιός Ρίτσαρντ Τσάμπερλεϊν πέθανε σε ηλικία 90 ετών

Νταν Κιούριακ: Οι Καναδοί αισθάνονται ότι έχουν δεχτεί επίθεση
Δύο χρόνια ανάπτυξης θα κοστίσουν οι δασμοί που επιβάλλουν οι ΗΠΑ στον Καναδά δηλώνει στη συνέντευξή του στα «ΝΕΑ Σαββατοκύριακο» ο συνεργάτης του CD Howe Institute

Βαγγέλης Μαρινάκης στη Νέα Υόρκη – «Παίρνουμε ευρωπαϊκά και πρωταγωνιστούμε σε όλη την Ευρώπη» (pics+vid)
Ο σύνδεσμος φιλάθλων του Ολυμπιακού στη Νέα Υόρκη, βράβευσε τον ηγέτη της «ερυθρόλευκης» ΠΑΕ, Βαγγέλη Μαρινάκη.

Αλλαγή ώρας: Γιατί γίνεται πάντα Κυριακή – Πότε γυρίζουμε τα ρολόγια μας μπροστά
Η αλλαγή ώρας μπορεί να αναστατώσει το σώμα μας, να προκαλέσει αϋπνίες, ημικρανίες και πονοκεφάλους

Το Χόλιγουντ «συμμορφώνεται προς τας υποδείξεις» της νέας εποχής Τραμπ
Ο τυφώνας Τραμπ οδηγεί και σε αλλαγές στο Χόλιγουντ - Τι ζητούν τώρα οι εταιρείες από τους δημιουργούς

Τίμησε τον Βαγγέλη Μαρινάκη ο Σύνδεσμος φιλάθλων Ολυμπιακού Νέας Υόρκης
Κεντρικό πρόσωπο στις εορταστικές εκδηλώσεις στη Νέα Υόρκη ο ηγέτης του Ολυμπιακού Βαγγέλης Μαρινάκης

Τα σχέδια του ΝΒΑ για επέκταση στην Ευρώπη
Το NBA σχεδιάζει την δημιουργία νέου ευρωπαϊκού πρωταθλήματος στην Ευρώπη εκ του μηδενός