Εμείς και οι κρίσεις

Α. ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ

1.     Ζούμε στην εποχή των πολυκρίσεων: Κλιματική, ενεργειακή, μετανάστευσης, επισιτιστική. Στην εποχή της Διακινδύνευσης, της Ανασφάλειας, της Διάψευσης των προσδοκιών ευημερίας που είχαν δημιουργηθεί σε όλη τη μεταψυχροπολεμική περίοδο. Δυο πόλεμοι, ο ένας στην καρδιά της Ευρώπης (Ουκρανία) και ο άλλος στην ευρύτερη γειτονιά μας (Μέση Ανατολή), δείχνουν ότι κάθε άλλο πάρα το τέλος της ιστορίας συμβαίνει. Ζούμε την εποχή της γεωπολιτικά Ασταθούς Ισορροπίας, με την ταχεία μεταφορά ήπιας ισχύος από τη Δύση (ΗΠΑ, ΕΕ) στην Ανατολή (Κίνα, Ινδία, ΝΑ. Ασία), με την μεν πρώτη να αυξάνει την μεσαία τάξη της (που είναι ο μεγαλύτερος συντελεστής ανάπτυξης) μόνο κατά 0,6% κάθε χρόνο, όταν στην Ανατολή η μεσαία τάξη αυξάνεται με δεκαπλάσιο ρυθμό, της τάξης του 6%. Στην ισχνή ανάπτυξη της πρώτης κατοικούν μόλις 1 – 1,2 δισ. κάτοικοι, ενώ στην ταχύτατη ανάπτυξη της δεύτερης έχουμε 3πλάσιο αριθμό κατοίκων (3 – 3,5 δισ.).

2.     Η Κλιματική Αλλαγή και η Ενεργειακή Κρίση διαμορφώνουν μια κορυφαία, υπαρξιακή πρόκληση, προκειμένου η θερμοκρασία στον πλανήτη έως το τέλος του αιώνα να μην ξεπεράσει τον 1.5°C. Με τους σημερινούς ρυθμούς ανάπτυξης των κρατών, η θερμοκρασία θα ξεπεράσει κατά πολύ το όριο αυτό και θα φτάσει τους 2.4°C. Τα ορυκτά καύσιμα θεωρούνται η βασική πηγή των αερίων του θερμοκηπίου. Ακόμη και στο πιο αισιόδοξο σενάριο (1.5°C), ενώ η κατανάλωση άνθρακα θα μηδενιστεί σχεδόν και η κατανάλωση πετρελαίου θα μειωθεί σημαντικά (κατά 70%), αντίθετα το φυσικό αέριο θα διατηρήσει το 60% της σημερινής του κατανάλωσης (από 4.238bcm σήμερα, στα 2.450bcm το 2050).  Στην Ε.Ε., η κατά 40% εξάρτησή της από το ρωσικό φυσικό αέριο, έχει αντικατασταθεί από την κατά 40% εξάρτησή της από το υγροποιημένο φυσικό αέριο – LNG, που προέρχεται από ΗΠΑ, Κατάρ, Νορβηγία, Αλγερία, κ.α.  Το τελευταίο χρονικό διάστημα (2015-2021) η εξάρτηση της Ε.Ε. από τρίτες χώρες είχε αυξηθεί, αφού από την κατά 24% συμμετοχή του ευρωπαϊκού φυσικού αερίου στην κατανάλωση το 2015, έπεσε το 2021 μόλις στο 9%.

3.     Σε παγκόσμιο επίπεδο, το 58% της παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου προέρχεται από κρατικές εταιρείες πετρελαίου (NOCs), οι οποίες λειτουργούν σε χώρες με απολυταρχικά καθεστώτα και ασφαλώς υπακούουν στις εντολές, τα συμφέροντα και τις γεωπολιτικές φιλοδοξίες των κυβερνητών τους και προφανώς σε καμία ανύπαρκτη γενική συνέλευση μετόχων, ή κοινωνία των πολιτών, ή δικαστική εξουσία. Οι μεγάλοι παίχτες (Majors – Total, ExxonMobil, BP, Chevron, κ.α.) παράγουν μόλις το 14% της παγκόσμιας κατανάλωσης υδρογονανθράκων. Στο παγκόσμιο ισοζύγιο εμπορίου κρίσιμων ορυκτών πρώτων υλών (κοβάλτιο, λίθιο, νικέλιο, χαλκός, σπάνιες γαίες, κ.α.), η Κίνα κατέχει το 45% της παγκόσμιας αγοράς, με δεύτερη και καταϊδρωμένη τις ΗΠΑ, με μόλις 7% μερίδιο. Γνωστό είναι άλλωστε ότι το 85% της παγκόσμιας παραγωγής φωτοβολταϊκών προέρχεται από κινέζικες εταιρείες, όπως και το 60% των ανεμογεννητριών και πάνω από 80% των μπαταριών. Μια Κίνα, που από 7% ρυθμό ανάπτυξης το 2015, έπεσε στο 5% το 2023 και αναμένεται στο 3% το 2030. Μια Κίνα που αφού άλλαξε τον κόσμο, τώρα αλλάζει και η ίδια.

4.     Το Inflation Reduction Act (IRA) που πριν ένα χρόνο νομοθέτησε ο πρόεδρος Μπάιντεν στις ΗΠΑ, με τα $400 δισ. κινήτρων και ενισχύσεων για προσέλκυση πράσινων επενδύσεων, έχει δημιουργήσει πλέον σοβαρό πρόβλημα στην Ε.Ε., με την μετεγκατάσταση πολλών ευρωπαϊκών ενεργοβόρων (και όχι μόνο) επιχειρήσεων στις ΗΠΑ, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις γερμανικών κολοσσών (BASF, Volkswagen κ.α.). Την ίδια στιγμή, οι εξωπραγματικές τιμές ενέργειας (συχνά 5πλάσιες σε σχέση με τις αντίστοιχες των ΗΠΑ), έχουν οδηγήσει σε κλείσιμο και σταμάτημα λειτουργίας του 70% των ευρωπαϊκών εταιρειών παραγωγής λιπασμάτων, με όλους τους συνακόλουθους κινδύνους στην επισιτιστική επάρκεια των ευρωπαϊκών κοινωνιών.  Ακόμη και η κάποτε πανίσχυρη ευρωπαϊκή – γερμανική αυτοκινητοβιομηχανία,  βρίσκεται πια σε σαφώς μειονεκτική θέση απέναντι στα πολύ φθηνότερα κινέζικα ηλεκτρικά αυτοκίνητα και ασφαλώς τον μεγάλο αμερικανικό παραγωγό Tesla.

Β. Η ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ

1.     Οι συνθήκες ειρήνης (Abraham Accords) που υπέγραψαν το τελευταίο διάστημα το Ισραήλ με Μαρόκο, Μπαχρέιν, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, επρόκειτο να κορυφωθούν με την αντίστοιχη συμφωνία αναγνώρισης από τη Σαουδική Αραβία. Καθόλου τυχαία, η υποστηριζόμενη από το Ιράν, Χαμάς, υλοποίησε την τρομοκρατική της επίθεση σε βάρος Ισραηλινών αμάχων, με αποτέλεσμα όλες οι διαδικασίες ειρήνευσης να βρίσκονται στον αέρα και οι πολεμικές συγκρούσεις να κινδυνεύουν να επεκταθούν και εκτός Μέσης Ανατολής.

2.     Σε απόλυτη αναστολή προφανώς βρίσκονται και οι διαδικασίες για την ωρίμανση της πρόσφατης συμφωνίας των G20 για τον εμπορικό – ενεργειακό – μεταφορικό ‘’Δρόμο των Μπαχαρικών – IMEC’’ (Ινδία – Σαουδ. Αραβία – Ισραήλ – Ιορδανία – Ελλάδα – λοιπή Ευρώπη), ο οποίος θα μπορούσε σε μια προοπτική αρκετών ετών, να αποτελέσει εναλλακτικό οικονομικό διάδρομο του κινεζικού “Belt and Road”

3.     Η απευκταία προοπτική πολεμικής εμπλοκής του Ιράν, που ελέγχει τα στενά του Ορμούζ, από όπου διέρχεται το 30% του παγκόσμιου εμπορίου πετρελαίου και το οποίο, παρά τις αμερικανικές κυρώσεις, παράγει σημαντικές ποσότητες πετρελαίου και τροφοδοτεί με 800.000 βαρέλια/ημέρα κυρίως Κίνα και Ινδία (οι οποίες στη συνέχεια, εξάγουν τα διυλισμένα προϊόντα του πετρελαίου ως δικά τους), έχει σημαντικά έσοδα που βοηθούν στον εξοπλισμό του ιδίου, καθώς και των οργανώσεων που στηρίζει (Χαμάς – Λωρίδα Γάζας, Χεζμπολάχ – Λίβανος, Χούθι – Υεμένη, οργανώσεις σε Συρία και Ιράκ).

4.     Η γνωστή τεράστια ανάγκη σε φυσικό αέριο των μεγάλων οικονομιών τα επόμενα 30 (τουλάχιστον) χρόνια, οδήγησε πρόσφατα σε μια σειρά μακροχρόνιων συμφωνιών προμήθειας υγροποιημένου φυσικού αερίου – LNG, από το Κατάρ, το οποίο εξελίσσεται στον μεγάλο ανταγωνιστή των ΗΠΑ και της Αυστραλίας: Με την Total για λογαριασμό της Γαλλίας για 27 χρόνια, με την Shell για λογαριασμό της Ολλανδίας για επίσης 27 χρόνια, με την Γερμανία για 15 χρόνια, με την Eni για λογαριασμό της Ιταλίας, για 27 χρόνια. Οι συμφωνίες αυτές από μόνες τους, καταδεικνύουν πόσο απόλυτη εθνική προτεραιότητα για την Ελλάδα πρέπει να αποτελέσει η άμεση προώθηση των ερευνών για αξιοποίηση των εθνικών μας κοιτασμάτων φυσικού αερίου.

5.     Το Ισραήλ από τις πρώτες μέρες της κρίσης έκλεισε το κοίτασμα Tamar, παραγωγής περίπου 10bcm/έτος και το οποίο τροφοδοτούσε με αέριο το 70% της ηλεκτροπαραγωγής του Ισραήλ. Σημειώνεται ότι η ενεργειακή αυτάρκεια του Ισραήλ ως αποτέλεσμα των σοβαρών προσπαθειών του κράτους για αξιοποίηση των κοιτασμάτων στην Α.Ο.Ζ. του, διαμόρφωσε τα τελευταία χρόνια συνθήκες εξαιρετικά φθηνού φυσικού αερίου (€5-7/MWh), όταν οι τιμές στην Ε.Ε. ξεπερνούσαν τα €30/MWh. Αντίστοιχα, η Αίγυπτος, η οποία δεχόταν εισαγωγές αερίου από το Ισραήλ, παρακολουθεί με μεγάλη προσοχή την εξέλιξη της κρίσης, ώστε εκτός των άλλων, να μην δημιουργηθούν από τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, εσωτερικά προβλήματα στο καθεστώς Σίσι.

6.     Οι ακραίες αντιαμερικανικές και αντι-ισραηλινές τοποθετήσεις του τούρκου προέδρου Τ. Ερντογάν, έχουν πλέον ενταφιάσει τις όποιες προοπτικές πιθανόν να υπήρχαν για τη μεταφορά φυσικού αερίου με αγωγό μέσω Τουρκίας, από τα κοιτάσματα του Ισραήλ και της Κύπρου, προς την Ευρώπη.

Γ. ΕΜΕΙΣ ΚΑΙ Η ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

1.     Παρά τα 3 μνημόνια που περάσαμε τα τελευταία χρόνια, δεν έχει υπάρξει καμία αλλαγή του παραγωγικού υποδείγματος της χώρας. Οι πρόσφατες πυρκαγιές σε Ρόδο, Πάρνηθα, Δαδιά και οι πλημμύρες σε Μαγνησία, Τρίκαλα, Καρδίτσα, αναδεικνύουν την κορυφαία αναγκαιότητα να επανασχεδιαστούν όλα στη χώρα. Η Ελλάδα χρειάζεται ένα Restart. Ένα Restart με νέες αρχές, νέες ιδέες, νέες αξίες και νέο τρόπο λειτουργίας του πολιτικού συστήματος και της Δημόσιας διοίκησης.  Τα πράσινα επιτεύγματα της χώρας την περίοδο 2010-2014 (3η στον κόσμο στην κατά κεφαλήν παραγωγή φωτοβολταϊκής ενέργειας, 8η στην Ευρώπη στην παραγωγή ηλεκτρισμού από αιολικά πάρκα, και 2η καλύτερη στην Ευρώπη σε προγράμματα εξοικονόμησης ενέργειας), που ως ενεργειακή φιλοσοφία συνεχίζονται μέχρι και σήμερα, πρέπει να συμπληρωθούν με τις ίδιας προτεραιότητας και χρηματοδότησης δράσεις, σε θέματα Προσαρμογής (Adaptation) και Ανθεκτικότητας (Resilience) των δημόσιων υποδομών.

2.     Η Ελλάδα μπορεί να εκπέμπει μόλις το 0,2% των παγκόσμιων ρύπων και να έχει κάνει στην πράσινη ενέργεια μια πολλή σοβαρή δουλειά τα 10 τελευταία χρόνια, όμως, αυτά δεν την προστατεύουν, όπως αποδείχτηκε άλλωστε, από τρομακτικές καταστροφές πλημμυρών, πυρκαγιών ξηρασίας κ.α. Οι εκπομπές των μεγάλων ρυπαντών (Κίνα 31%, ΗΠΑ 13%, ΕΕ 7,5%, κ.α.) κυκλοφορούν σε όλη τη γήινη ατμόσφαιρα και δημιουργούν ανισορροπίες και καταστροφικά φαινόμενα ακόμη και σε χώρες που έχουν ελάχιστες ή και μηδενικές εκπομπές.  Οι παλαιότερες προβλέψεις μεγάλων τεχνικών έργων (γέφυρες, λιμάνια, σήραγγες κ.α.) για προβλέψεις ακραίων φαινομένων 50ετίας, πρέπει να γίνουν προβλέψεις ακραίων φαινομένων 100ετίας, που σημαίνει σοβαρότατες επενδύσεις σε βελτίωση της αντοχής τους, νέες διαστασιολογήσεις, νέους μηχανισμούς προστασίας κ.α.

3.     Στην πραγματικότητα, μαζί με τη λήψη νέων μέτρων για προστασία της ζωής των ανθρώπων και της περιουσίας τους, πρέπει με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης, το ΕΣΠΑ και άλλους ευρωπαϊκούς χρηματοδοτικούς μηχανισμούς, να διαμορφωθεί ένα σύγχρονο αναπτυξιακό πλαίσιο Πράσινης Εθνικής Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας. Παράλληλα, για να αποφευχθεί ο κατακερματισμός των επενδύσεων σε μικρά και πρόσκαιρα έργα, το ιστορικό Restart της χώρας πρέπει να περιλαμβάνει 3-4 μεγάλους εθνικούς, οραματικούς στόχους για την Ελλάδα του 2030. Μια χώρα που δεν θα στηρίζεται πλέον μόνο στον τουρισμό, το Real Estate και τις εισαγωγές, αλλά επιπλέον και κυρίως, στην παραγωγή ποιοτικών ανταγωνιστικών εξαγώγιμων προϊόντων της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης, καθώς και της κυκλικής οικονομίας. Με άλλα λόγια το όραμα μας προτείνω να είναι μια ‘’Πράσινη μετάβαση Made in Greece’’.

4.     Για την Ελλάδα, εμφανίζεται μια σημαντική γεωπολιτική ευκαιρία αναβάθμισης. Από τη μια, ο αγωγός EastMed μπορεί να αποτελεί για τις σημαντικές εξαγώγιμες ποσότητες ισραηλινού και κυπριακού φυσικού αερίου, την πιο ώριμη, φθηνή και υλοποιήσιμη λύση τροφοδοσίας της Ευρώπης από τη στιγμή που οι καταστάσεις ομαλοποιηθούν, όπως όλοι ευχόμαστε. Από την άλλη, τα (δυστυχώς ακόμη) αναξιοποίητα πλούσια ελληνικά κοιτάσματα φυσικού αερίου αξίας €250δισ. και ποσότητας άνω των 2.000bcm, διαμορφώνουν νέες εξαγωγικές προοπτικές για τον ορυκτό πλούτο της χώρας. Προφανώς, τόσο οι αγωγοί, όσο και τα καλώδια της Ανατολ. Μεσογείου (όχι βεβαίως οι έρευνες υδρογονανθράκων νότια της Κρήτης και στο Ιόνιο), βρίσκονται σε αναστολή ωρίμανσης, όσο διαρκεί η κρίση.

5.       Η γεωγραφική θέση και οι γείτονές μας μάς υποχρεώνουν να έχουμε αυξημένη ετοιμότητα σε ζητήματα Εθνικής Ασφάλειας. Όμως, σήμερα πια, η Εθνική Ασφάλεια δεν είναι μόνο η Εθνική Άμυνα και η Δημόσια Τάξη. Είναι εξίσου σημαντικά, η Ενεργειακή και Κλιματική Ασφάλεια, η Επισιτιστική Αυτάρκεια, η Κυβερνοασφάλεια, η ενίσχυση των μηχανισμών Δημόσιας Υγείας και ασφαλώς η Πολιτική Προστασία. Με άλλα λόγια, από μόνη της η δημιουργία ενός μόνον υπουργείου Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας, δεν αρκεί για να αντιμετωπίσουμε τις εθνικές προκλήσεις που ήδη είναι ορατές. Απαιτείται σε όλα τα υπουργεία και τους μεγάλους δημόσιους σχηματισμούς, να διαμορφωθεί οριζόντια και σε πρώτη προτεραιότητα η λογική των νέων συνθηκών της εποχής της Πολυκρίσης, της Ανασφάλειας, της Διακινδύνευσης, της Ανθεκτικότητας.

(Το άρθρο βασίζεται σε ομιλία στη 18η Διεθνολογική Συνάντηση Ναυπλίου)

Ο Γιάννης Μανιάτης είναι καθηγητής Πανεπιστημίου Πειραιώς, πρ. υπουργός Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής