Πούτιν: Ο πόλεμος στην Ουκρανία, οι business με τους φίλους και ο «πειθαρχημένος» λαός

Παρά τον πόλεμο και τις κυρώσεις, στις αρχές Νοεμβρίου, η ανακαινισμένη “Έκθεση επιτευγμάτων της εθνικής οικονομίας” της σοβιετικής εποχής άνοιξε ξανά στη Μόσχα. Η αρχική, που εγκαινιάστηκε το 1939, λίγες εβδομάδες πριν η Γερμανία και η Ρωσία εισβάλουν στην Πολωνία, κάλυπτε με χαρτί την πείνα και τον τρόμο των προηγούμενων ετών. Αντ’ αυτού, οι οθόνες εκθείαζαν τα θαύματα της σοβιετικής επιστήμης και τις αρετές της κολεκτιβοποίησης- μια ειδική αίθουσα παγωτού μοίραζε λιχουδιές στις μάζες και ένα άγαλμα του Στάλιν ύψους 25 μέτρων κοιτούσε προς τα κάτω με ευγνωμοσύνη.

Εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Στάλιν, το παρελθόν, h οικονομία και η κοινωνία της Ρωσίας αναδιαμορφώθηκαν πλήρως, αλλά όλα αυτά απεικονίζονταν ως αγνή πρόοδος.

Παρόμοια είναι η ιστορία και με τη σημερινή ανακαίνιση, όπου μια φουτουριστική σήραγγα με επένδυση οθόνης προβάλλει στους επισκέπτες τα επιτεύγματα των τελευταίων 20 ετών, υπό την ηγεσία του Βλαντιμίρ Πούτιν. Ένα περίπτερο που εξυμνεί τις περιοχές της Ρωσίας διαθέτει το Ντονέτσκ, τη Χερσώνα, το Λουχάνσκ και τη Ζαπορίζια, τέσσερις επαρχίες που ο ρωσικός στρατός προσπαθεί σήμερα να καταλάβει από την Ουκρανία. Η μόνη ένδειξη της συνεχιζόμενης αιματοχυσίας είναι ένα λουλούδι που αποτελείται από κομμάτια θραυσμάτων. Η έναρξη του μεγαλύτερου πολέμου στην Ευρώπη μετά το 1945, η επαναφορά της αστυνομοκρατίας στο εσωτερικό της Ρωσίας και η πλήρης αντιστροφή των μεταρρυθμιστικών τάσεων της πρώιμης μετασοβιετικής περιόδου δεν φαίνονται πουθενά, σύμφωνα με ανάλυση του Εconomist.

Πούτιν προς Ρώσους: Κάντε πολλά παιδιά, διατηρήστε την παράδοση

Πλέον έχει ξεπεραστεί το σοκ των πρώτων ημερών του πολέμου, όταν το ρούβλι έπεσε, εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες εγκατέλειψαν τη χώρα και οι διαδηλώσεις συγκλόνισαν τις πόλεις της Ρωσίας. Από τότε ο Πούτιν κατάφερε να σταθεροποιήσει την οικονομία, χάρη στην υψηλή τιμή του πετρελαίου, και να καταστείλει τις διαφωνίες, χάρη στην άγρια καταστολή. Αυτό του επέτρεψε να διατηρήσει την υποταγή της ελίτ, η οποία με τη σειρά της βοηθά την προσαρμογή της χώρας. Η νέα ισορροπία είναι ασταθής, ωστόσο, με την οικονομία και τη στρατολόγηση του πληθυσμού, ειδικότερα, να απειλούν με περαιτέρω αναταραχή.

Σιωπηρή αποδοχή του πολέμου

Εκ πρώτης όψεως, οι περισσότεροι Ρώσοι αποδέχθηκαν με πραότητα τον πόλεμο στην Ουκρανία, ο οποίος σύντομα θα συμπληρώσει δύο χρόνια. Τα δύο τρίτα λένε στο Russian Field, μια εταιρεία δημοσκοπήσεων, ότι η χώρα κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση και πάνω από τους μισούς λένε ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία πηγαίνει καλά. “Ήξερα ότι η κοινωνία είναι εντελώς κομφορμιστική, αλλά και πάλι δεν περίμενα αυτό το απίστευτο μέτρο ψυχολογικής προσαρμογής. Οι άνθρωποι απλώς κλείστηκαν στον εαυτό τους και προσπάθησαν να ζήσουν τη συνηθισμένη παλιά τους ζωή”, δήλωσε η Nalalya Zubarevich, ακαδημαϊκός, σε πρόσφατη συνέντευξή της.

Η ανοιχτή διαμαρτυρία είναι σπάνια, για προφανείς λόγους. Στις 16 Νοεμβρίου η Alexandra Skochilenko, καλλιτέχνης και ακτιβίστρια, φυλακίστηκε για επτά χρόνια επειδή αντικατέστησε τις ετικέτες τιμών σε ένα σούπερ μάρκετ της Αγίας Πετρούπολης με αντιπολεμικά μηνύματα. (“Ο προπάππους μου δεν πολέμησε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο για να γίνει η Ρωσία φασιστικό κράτος και να επιτεθεί στην Ουκρανία”, έγραφε μία). Δεν είναι μόνο οι ειρηνιστές που διώκονται: Τουλάχιστον ένας Ουκρανός συνταξιούχος στρατιώτης και μπλόγκερ, φυλακίστηκε επειδή διαμαρτυρήθηκε ότι ο Πούτιν δεν πολεμά αρκετά δυναμικά.

Ακριβώς επειδή η πλειοψηφία των Ρώσων έχει αποδεχτεί τον πόλεμο δεν σημαίνει ότι είναι ενθουσιασμένοι με αυτόν. Μια βιαστικά επινοημένη προπαγανδιστική ταινία για τους μοχθηρούς Ουκρανούς “φασίστες”, η οποία κόστισε 2 εκατομμύρια δολάρια για να γυριστεί, ήταν μια θεαματική αποτυχία, συγκεντρώνοντας μόλις 150.000 δολάρια στο box office. Παρά τη διακηρυγμένη υποστήριξή τους στον πόλεμο, οι ερωτηθέντες στις δημοσκοπήσεις του Russian Field είναι σταθερά κατά ενός περαιτέρω γύρου κινητοποίησης, ακόμη και αν ο ίδιος ο Πούτιν το ζητήσει. Τον Οκτώβριο, για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του πολέμου, η πλειοψηφία των ερωτηθέντων εξέφρασε την υποστήριξή της στις ειρηνευτικές συνομιλίες έναντι της συνέχισης των μαχών (βλ. διάγραμμα 1). Το 74% δηλώνει ότι είναι υπέρ μίας ειρηνευτικής συμφωνίας.

Ίσως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι όσο πιο νέοι είναι οι άνθρωποι και όσο περισσότερο ακούνε ειδήσεις από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και όχι από την κρατική τηλεόραση, τόσο πιο επιφυλακτικοί είναι απέναντι στον πόλεμο. Πιο εντυπωσιακά, ωστόσο, όσο πιο πλούσιοι και μορφωμένοι είναι οι άνθρωποι, τόσο πιο υποστηρικτικοί είναι (βλ. γράφημα 2). Όπως εξηγεί ένας ανώνυμος Ρώσος ακαδημαϊκός σε πρόσφατο άρθρο του στην ηλεκτρονική έκδοση Meduza, υπάρχει μια μεγάλη τάξη γραφειοκρατών και επιχειρηματιών που έχουν αποκτήσει το κύρος τους μέσω πελατειακών σχέσεων και οι οποίοι θα στηρίξουν το καθεστώς για να το προστατεύσουν. “Αριθμούν εκατομμύρια και έχουν προσαρμοστεί στην ηθική οικονομία της στρατιωτικής επιθετικότητας”, γράφει ο ακαδημαϊκός.

Η Μόσχα και η Αγία Πετρούπολη δεν επωφελούνται πολύ από τη νέα τάξη πραγμάτων, αλλά οι υποβαθμισμένες βιομηχανικές περιοχές -η δύναμη του Πούτιν- ζουν καλύτερα από ό,τι ζούσαν εδώ και χρόνια. Στο Ιζέβσκ, μια φτωχή πόλη κοντά στα Ουράλια όρη που παράγει όπλα, πυραύλους και εξοπλισμό για ηλεκτρονικό πόλεμο, ο μέσος μισθός έχει αυξηθεί κατά 25% από την έναρξη του πολέμου. Ένα βιολογικό σούπερ μάρκετ VkusVill, και ένα πανασιατικό εστιατόριο, το Royal Rolls, που άνοιξε πρόσφατα. Στο Rostov-on-Don, την έδρα της στρατιωτικής περιφέρειας που περιλαμβάνει το μέτωπο, οι επιχειρήσεις εστίασης σημειώνουν αύξηση του κύκλου εργασιών κατά 77%. “Έχουν φτάσει εκεί πολλοί άνδρες με καλή όρεξη”, λέει η Zubarevich.

Η αχανής και φτωχή ενδοχώρα της Ρωσίας έχει επίσης επωφεληθεί από τα μετρητά που οι αρχές κουβαλάνε για να εξασφαλίσουν περισσότερους νεοσύλλεκτους στο στρατό. Όσοι κατατάσσονται εθελοντικά πληρώνονται περίπου 195.000 ρούβλια το μήνα, τέσσερις φορές τον πρόσφατα αυξημένο μέσο μισθό στο Ιζεβσκ, και ένα εφάπαξ μπόνους κατά την κατάταξη ύψους 195.000 ρουβλιών. Οι οικογένειες όσων σκοτώθηκαν στη μάχη λαμβάνουν επίσης γενναιόδωρες πληρωμές. Ο Vladislav Inozemtsev, ένας Ρώσος οικονομολόγος στο Πολωνικό Ινστιτούτο Προηγμένων Σπουδών στη Βαρσοβία, εκτιμά ότι η οικογένεια ενός στρατιώτη που σκοτώνεται μετά από πέντε μήνες υπηρεσίας θα λάβει συνολικά περίπου 15 εκατομμύρια ρούβλια, συμπεριλαμβανομένου του μισθού και της αποζημίωσης. Ένας μέσος Ρώσος θα χρειαζόταν 30 χρόνια για να κερδίσει τόσα πολλά. Το προσδόκιμο ζωής για έναν Ρώσο άνδρα είναι μόλις 65 ετών. Το καθεστώς του Πούτιν προσπαθεί να μετατρέψει τον θάνατο σε μια οικονομικά ορθολογική επιλογή, υποστηρίζει ο Inozemtsev.

Παρ’ όλα αυτά, η Ρωσία φαίνεται να έχει πρόβλημα ανθρώπινου δυναμικού. Η επιστράτευση που ανακοινώθηκε πριν από ένα χρόνο -η πρώτη μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο- προκάλεσε πανικό και οργή. Οι επιτροπές κατάταξης πυρπολήθηκαν και εκατοντάδες χιλιάδες νέοι άνδρες εγκατέλειψαν τη χώρα ή κρύφτηκαν εντός της Ρωσίας. Όσοι επιστρατεύτηκαν στη συνέχεια παραμένουν στο μέτωπο, παρά τις υποσχέσεις ότι θα υπηρετούσαν μόνο για έξι μήνες. Αυτό έχει προκαλέσει ένα κίνημα διαμαρτυρίας υπό την ηγεσία των συζύγων και των μητέρων τους με την ονομασία Voina Zaebala. “Δεν γεννάμε για να σκοτωθούν τα παιδιά μας”, διαμαρτύρεται μια ταραγμένη μητέρα σε ένα βίντεο που έχει κυκλοφορήσει ευρέως στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Η αστυνομία ψάχνει με σθένος όχι μόνο για τους αρνητές της στράτευσης, αλλά και για τους μετανάστες από την Κεντρική Ασία, τους οποίους φαίνεται να πιέζουν να υπηρετήσουν τη στρατιωτική θητεία. Πρόσφατα πραγματοποίησαν επιδρομή σε αποθήκες που ανήκαν στην Wildberries, τη μεγαλύτερη διαδικτυακή εταιρεία λιανικής πώλησης της Ρωσίας, σταματώντας τις υπηρεσίες της. Συχνά γίνονται επιδρομές και σε φοιτητικές εστίες.

Εν τω μεταξύ, η Δούμα, το κοινοβούλιο της Ρωσίας, προετοιμάζεται για νέες επιστρατεύσεις. Το ανώτατο όριο ηλικίας που υπόκειται σε επιστράτευση αυξήθηκε από τα 27 στα 30 έτη. Ο χρόνος που οι πρώην στρατιωτικοί παραμένουν έφεδροι έχει παραταθεί κατά πέντε χρόνια, στα 60 στην περίπτωση των κατώτερων αξιωματικών. Ο νόμος έχει τροποποιηθεί ώστε να απαιτείται από τους εργοδότες να παραδίδουν το προσωπικό τους για στρατιωτική θητεία. Όπως εξήγησε ο Αντρέι Καρτοπόλοφ, πρόεδρος της επιτροπής άμυνας της Δούμας, “αυτός ο νόμος γράφτηκε για έναν μεγάλο πόλεμο, για μια γενική επιστράτευση. Και μπορείτε ήδη να μυρίσετε αυτόν τον μεγάλο πόλεμο στον αέρα”.

Αλλά η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού δεν είναι το μόνο πρόβλημα του στρατού. Ο Aleksandr Golts, συγγραφέας του βιβλίου “Στρατιωτική μεταρρύθμιση και μιλιταρισμός στη Ρωσία”, υποστηρίζει ότι του λείπουν επίσης κατώτεροι αξιωματικοί, εκπαιδευτική ικανότητα και εξοπλισμός. Οι υψηλότερες στρατιωτικές δαπάνες είναι, κατά πάσα πιθανότητα, εξαιρετικά αναποτελεσματικές. Η βιομηχανία όπλων της Ρωσίας είναι διεφθαρμένη: Oι μίζες εκτιμάται από ορισμένους ότι διπλασιάζουν το κόστος των προμηθειών. Επίσης, στερείται εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Ο Γιούρι Μπορίσοφ, ο αναπληρωτής πρωθυπουργός, λέει ότι χρειάζεται άλλους 400.000 μηχανικούς, ειδικούς και διευθυντές. Κατά τους πρώτους μήνες του πολέμου, μια σειρά από μυστηριώδεις θανάτους επιχειρηματιών και διευθυντών σε κρατικές επιχειρήσεις.

Γίνεται λόγος για αύξηση του κρατικού ελέγχου της οικονομίας, για να ενισχυθεί η πολεμική προσπάθεια. Ο Denis Manturov, ο αναπληρωτής πρωθυπουργός που επιβλέπει τις στρατιωτικές προμήθειες, δήλωσε ότι ο κρατικός σχεδιασμός μπορεί να χρειαστεί να επανέλθει στην αμυντική βιομηχανία. “Μιλάμε για οικονομική ασφάλεια σε συνθήκες πολέμου… Ας ακολουθήσουμε το δρόμο της εθνικοποίησης των κύριων τομέων της οικονομίας μας”, δήλωσε πρόσφατα ο Alexander Bastrykin, επικεφαλής της υπηρεσίας καταπολέμησης της διαφθοράς και συμφοιτητής του κ. Πούτιν στο πανεπιστήμιο. Δεκαοκτώ μεγάλες εταιρείες έχουν εθνικοποιηθεί το 2023, πολλές από αυτές στο όνομα της επιστροφής λεηλατημένης περιουσίας στο κράτος. Ο γενικός εισαγγελέας ανέφερε στον Πούτιν ότι τα δικαστήρια έχουν εκδικάσει 24.000 υποθέσεις που αφορούν την απώλεια κρατικής περιουσίας.

Οι κρατικές επιχειρήσεις διαδραματίζουν ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στη νέα πραγματικότητα. Η Gazprom, το κρατικό μονοπώλιο φυσικού αερίου της Ρωσίας, για παράδειγμα, κατέχει αρκετά μέσα ενημέρωσης. Έχει επίσης επανδρώσει, εξοπλίσει και χρηματοδοτήσει αρκετές στρατιωτικές ταξιαρχίες.

Ένα όλο και πιο συνηθισμένο μοτίβο είναι τα παιδιά των φίλων και συνεργατών του κ. Πούτιν να αναλαμβάνουν εξέχοντες ρόλους στη βιομηχανία και την κυβέρνηση. Ο Ντμίτρι Πατρούσεφ, υπουργός Γεωργίας, είναι γιος του Νικολάι Πατρούσεφ, γραμματέα του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας. Η Ekaterina Tikhonova, κόρη του ίδιου του κ. Πούτιν, προεδρεύει στην επιτροπή μιας ομάδας επιχειρηματικού λόμπι για την υποκατάσταση των εισαγωγών. Η VKontakte, η μεγαλύτερη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης της Ρωσίας, ανήκει εν μέρει σε διάφορες κρατικές εταιρείες και διοικείται από κοινού από τον γιο του αναπληρωτή επικεφαλής του γραφείου του Πούτιν και από τον ανιψιό ενός πλούσιου επιχειρηματία που λέγεται ότι είναι ένας από τους στενότερους έμπιστους του κ. Πούτιν και υπέρμαχος της εισβολής στην Ουκρανία.

Η απόφαση της Ρωσίας να απαγορεύσει το Facebook και το Instagram κατά την έναρξη του πολέμου αύξησε τους χρήστες του VKontakte κατά 4 εκατομμύρια μέσα σε λίγες εβδομάδες. Τώρα έχει ποσοστό διείσδυσης 75%, θεωρείται ότι παρακολουθείται στενά από τις υπηρεσίες ασφαλείας και συμβάλλει καθοριστικά στη διάδοση φιλοπολεμικών μηνυμάτων. “Αυτό είναι το όνειρο του Πούτιν και ένα ιδανικό μοντέλο: τα πάντα σε ένα μέρος, διοικούμενο από τα παιδιά υπό την εποπτεία της kgb”, λέει ο Kirill Rogov, ο ιδρυτής του «Re: Russia».

Πόλεμος με τη Δύση

Για να δικαιολογήσει την ανοικοδόμηση της ρωσικής οικονομίας και να εξηγήσει την έλλειψη στρατιωτικών επιτυχιών, ο Πούτιν επαναπροσδιορίζει τον πόλεμο όχι ως πόλεμο με την Ουκρανία, αλλά ως πόλεμο με τη Δύση, στον οποίο η Ουκρανία είναι απλώς “ένας πολιορκητικός κριός” που χρησιμοποιείται για να χτυπηθεί η Ρωσία. Τα νέα εγχειρίδια ιστορίας εξηγούν στους μαθητές ότι η Ρωσία ήταν και θα είναι πάντα σε κατάσταση πολέμου με τη Δύση. Αυτή η αφήγηση επιτρέπει στον Πούτιν να παρουσιάζει τις καθημερινές δραστηριότητες ως θρίαμβο. “Το να επιτρέπει στις ρωσικές εταιρείες να αξιοποιούν με επιτυχία την αγορά είναι μια νίκη… Η κατασκευή εργοστασίων αιχμής και χιλιομέτρων νέων δρόμων είναι μια νίκη… Οι επιστημονικές ανακαλύψεις και οι νέες τεχνολογίες -αυτά είναι επίσης νίκες”, καυχήθηκε σε ομιλία του στην επέτειο της εισβολής.

Τέτοιου είδους ομιλίες υποδηλώνουν την αντίφαση που βρίσκεται στην καρδιά της προσέγγισης Πούτιν για τον πόλεμο. Θέλει αφενός να κινητοποιήσει όλο και περισσότερο ανθρώπινο δυναμικό και χρήματα για τη μάχη και αφετέρου να εξασφαλίσει τη συγκατάθεση των Ρώσων διαταράσσοντας όσο το δυνατόν λιγότερο τη ζωή τους. Καθώς όλο και περισσότερη εξουσία και πόροι αναδιανέμονται στο εσωτερικό της Ρωσίας, αυτή η αντίφαση θα γίνει ακόμη πιο κραυγαλέα. Η πιο ταλαντευόμενη στιγμή του καθεστώτος του ήρθε τον Ιούνιο, όταν οι διαμάχες μεταξύ του στρατού και της Wagner, μιας μισθοφορικής ομάδας υπό την ηγεσία του Yevgeny Prigozhin, στενού φίλου του Πούτιν, κλιμακώθηκαν σε ευθεία ανταρσία. Αν και ο Prigozhin υποχώρησε γρήγορα και αργότερα πέθανε σε ένα «βολικό» αεροπορικό δυστύχημα, ήταν μια υπενθύμιση ότι δεν είναι εύκολο να εξισορροπηθούν τα ανταγωνιστικά συμφέροντα εντός της ρωσικής ελίτ. Καθώς η οικονομική δυσπραγία αυξάνεται και οι πόροι λιγοστεύουν, οι συγκρούσεις αυτές θα διευρυνθούν.